Çin və Azərbaycan münasibətlərində Bir yol, bir kəmər layihəsi

Çin hökümətinin başlatdığı Bir yol, bir kəmər layihəsi Çinin müasir tarixinin əsas uğuruna çevrilib. Çin Xalq Respublikasının təşəbbüskarı olan layihəyə tərəfdaş ölkələrdəki fəaliyyəti yalnız ikitərəfli iqtisadi yüksəlişlə məhdudlaşmır, həmçinin Bir yol, bir kəmər-ə üzv olan dövlətlərdə Çinin xarici siyaəstinə dəstəkdir. Əlavə olaraq layihədə üzvlüyü olan ölkələr Çin üçün mühüm təbii resurs mənbəyidir. Azərbaycan da Çinin rəhbərlik etdiyi Bir yol, bir kəmər layihəsinin iştirakçılarından biri olaraq ikitərəfli münasibətlərin tərəqqisində mühüm rol oynayır. Belə ki, Rusiya-Ukrayna müharibəsinin başlanması ilə Rusiya ərazisinin Qərbə çıxışının bağlanmasından sonra Trans-Xəzər Beynəlxalq Nəqliyyat yolu Azərbaycanı əsas ticarət marşurut xətti edib. Həmçinin yaranan şərait qeyri-neft sektorun artırmaq və İkinci Qarabağ Müharibəsindən sonra xarici investisiyanın ölkəyə axınını planlaşdıran Azərbaycan üçün xeyirli nəticələnə bilər. Lakin, Çinlə münasibətlərdəki yalnış siyasət bir çox mənfi təsirlər də vəd edir.

Çin höküməti istər Bir yol, bir kəmər layihəsinə üzv olan istərsə də üzv olmayan digər dövlətlərə qarşı işğalçılıq siyasəti aparmayaraq xarici işlərinə qarışmasa da layihə əsasən ölkə rəhbəri Si Tsinpinin Çin Arzusu-nu reallaşdırmağa kömək edir. Çin, Bir yol, bir kəmər layihəsilə özünə xarici siyasətdə tərəfdaş qazanır, iqtisadiyyatını inkişaf etdirir, eləcə də layihənin yaratdığı imkanlar vasitəsilə daxili siyasətdə vətənpərvərlik, xalqına özünəinam hisslərini aşılamaq, dünyada söz sahibi güclü ölkə olduğunu təbliğ etməklə Çin Arsuzunu reallaşdırır. Buna görə də layihə əsas etibarilə Çinin maraqlarına və idarəetmə modelinin dünyada alternativ olduğunu nümayiş etməsinə qulluq edir. Digər tərəfdən, layihə heç də hər kəs tərəfindən müsbət qarşılanmır və üzv olan bir neçə ölkədə artıq yaranmış çətinlikər mətnin növbəti hissələrində oxucunun nəzərinə çatdırılıb. Məqalədə əsasən Bir yol, bir kəmər çərçivəsində Azərbaycanla Çin arasında iqtisadi, siyasi və sosial məsələlər layihəyə üzv olan digər dövlətlərlə müqayisə edilir. Habelə, Çinlə inkişaf edən münasibətlərin Azərbaycan üçün təsirləri göstərilir.

Bir yol, bir kəmər layihəsi və artıq yaranmış çətinliklər

Çin Xalq Respublikasının təşəbbüsü ilə yaranan və 1 trilyon ABŞ dolları həcmində olacaq Bir yol, bir kəmər layihəsi 2013-cü ildən başlanıb. Layihə tarixi İpək Yolundan ilhamlansa da Çinin 1978-ci ildə tətbiq etdiyi İslahatlar və Açıqlıq siyasətinin davamı kimi də səciyyələndirilir. Bir yol, bir kəmər layihəsinin əsas məqsədi “müqayisəli güclü tərəflərindən yararlanaraq üzv ölkələrin inkişaf strategiyasını tamamlamaq” və “infrastrukturun ticarətin maliyyənin və insanlar arasında əlaqələrin yaxşılaşdırılması da daxil olmaqla müvafiq ölkələrin siyasi təşəbbüsləri ilə koordinasiyanı gecləndirmək”[1] idi. Layihəyə hal-hazırda 150 dövlət üzvdür və onlar arasında Azərbaycan layihə yaranandan tərəfdaş olsa da 2020-ci ildən tam hüquqlu iştirakçısına çevrilib [2]. Bir yol, bir kəmər layihəsi bir tərəfdən ölkələr arasındakı iqtisadi siyasi və mədəni əlaqələri gücləndirməyi hədəf alsa da başlanılmasından 10 il sonra belə bəzi çətinliklərlə üzləşir. Qazaxıstanda quru limanı olan Xorqos, Şri Lankada Hambantota limanı, Nepalda Trans-Himalay çoxölçülü bağlantı şəbəkəsi, Pakistanda tamamlanmayan Quadar limanı, İndoneiyanın Cakarta və Bandunq sürətli dəmir yolu əsas tikinti məqsədinə çatmayan Bir yol, bir kəmər layihələrindəndir. Eləcə də Afrikanın layihə üzvü olduğu dövlətlərində Çindən alınan borcların qaytarılması da Bir yol, bir kəmərinin işinə əngəl törədib. Bu kimi halların Azərbaycanda da baş verməsi ehtimalı var.

Bir yol, bir kəmər layihəsinin Azərbaycana təsirləri

İki ölkənin iqtisadi münasibətləri hər il ixrac və idxalda artan faizlə davam etməkdədir. Kovid 19 pandemiyasından daxili və xarici siyasətində problemlərlə üzləşən Çin üçün Qərbə uzanan maraqlarnın Rusiya-Ukrayna müharibəsinin başlamasilə Azərbaycandan keçməsi labüd idi. Orta Yol dəhlizi hal-hazırda ən əlverişli yükdaşıma vasitəsidir və Çin Azərbaycanı keçmiş Sovyetlərin bir hissəsi və qismən də olsa özünün indiki siyasi modelinə yaxın görüdüyünə görə bu planın icrasında ciddidir. Münasibətlərin bəhrəsi kimi 2017-ci ilədək Azərbaycanda 54 milyon ABŞ dolları dəyərində beş Bir yol, bir kəmər layihəsi həyata keçirilib[3]. 2019-cu ildə isə Bir yol, bir kəmər beynəlxalq forumunda iki ölkə arasında 821 milyon ABŞ dolları dəyərində ikitərəfli müqavilə imzalanmışdı[4]. İmzalanmış sənədlərə əsasən Çin Milli Enerji Mühəndisliyi şirkəti 300 milyon dollar investisiya ilə Sumqayıt şəhərində şin zavodu açaraq 800 yeni iş yeri vəd edirdi [5]. İmzalanmış işgüzar sövdələşmələrə həmçinin Azərbaycanın Kürdəmir rayonunda 300 hektarlıq istixana kompleksinin tikintisi, Quba, Göyçay və Xaçmaz rayonlarında aqrar sənaye parklarının tikintisi, və Çində Azərbaycan ticarət evlərinin yaradılmasilə ölkə şərabının Çin bazarına ixracı da daxil idi[6]. Ötən 2023-cü ildə Çindən idaxlın dəyəri 3022810.5[7] min, ixrac isə cəmi 78739.1 [8] min ABŞ dolları dəyərində olub.

Azərbaycanın Bir yol bir kəmər layihəsinə qoşulması bir çox yenilik və müsbət inkişafa təkan verir. Əsas müsbət tərəflərdən yeni iş yerlərinin açılması, Çinlə yanaşı digər xarici investisiyanın ölkədə fəaliyyəti üçün münbit şəraitin yaranması və Azərbaycanın geosiyasətdə önəminin artması ola bilər. Lakin, Çinin digər Bir yol bir kəmər ölkələrindəki siyasəti də eyni deyil. Qeyd edilməsi vacib haldır ki, Çin höküməti təşəbbüslə digər dövlətləri istismar etmək niyyətinin olmadığını vurğulayır. Bunlara baxmayaraq Çinli şirkətlərin Bir yol bir kəmər ölkələrindəki mənfi təsirləri də danılmaz faktlardandır. Dünya ictimaiyyətində Bir yol bir kəmər təşəbbüsünə qarşı fikirlərin dəyişməsi “Borc Tələsi Diplomatiyası” ilə (Debt Trap Diplomacy) başladı. Borc tələsi sadə dillə deyilərsə “borc verən dövlətin qaytara bilməyəcəyi külli miqdarda borc verməklə alan dövləti borcu qaytara bilmədiyi təqdirdə təbii resurslar, vəsait ayırdığı müssisələrə əl qoyması”dır. Ən çox səs-küyə səbəb olan bu kim hal isə 2017-ci ildə Şri Lanka hökümətinin aldığı krediti qaytara bilməməsindən Hambantota limanının 99 illik Çinin işlətməsinə və əməliyyatların 70 faizini Çin Ticarət Limanı Holdiqnlərinə (China Merchant Port Holdings) verməsi olmuşdu. Şri-Lankadan başqa açıq-aşkar aktivlərin müsadirəsilə bağlı yeganə misal 2011-ci ildə Çinə öz ərazisindən 1158 kvadrat kilometr verən Tacikistandır[9]. Amma ərazi payının borc və ya dövlət xəritələrindəki münaqişədən qaynaqlandığı məlum deyil. Çin Bir yol bir kəmər üzvü, əsasən də inkişaf etməkdə olan və iqtisadi çətinlikləri olan dövlətlərə borc kredit verir. Aralarında Argentina, Anqola, Efiopiya, Qana, Kenya, Pakistan, Zambia, Kuba, Zimbabve kimi ölkələr də yer alıb. Halbuki, Çin höküməti sadalanan ölkələrə məcburi deyil onların istəyinə görə borc verir. Bir neçə halda ikitərəfli münasibətlərin qorunması uğruna borcları silir və yenidən az miqdarda kredit ayırır[10]. Diqqət çəkan məqam orasındadır ki, borc alan ölkələrdə korrupsiya və rüşvət halları mövcuddur və bu da borcun qaytarılmasında əngəllərdən biridir. Azərbaycansa Bir yol bir kəmər tərəfdaşı kimi layihələrin icrasını Çinin maddi yardımı ilə deyil yalnız öz vəsaiti və müəyyən dərəcədə çoxtərəfli beynəlxalq maliyyə resursları Dünya Bankı Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı, Asiya İnfrastruktur İnvestisiya Bankı və Avropa İnvestisiya Bankının yatırımları ilə həyata keçirir. Misal üçün, Azərbaycan Avtomobil Yolu, İkinci və Üçüncü Magistral Yol Layihələri (1 milyard ABŞ dolları), Ələt Yeni Liman Layihəsi (760 milyon ABŞ dolları) yalnız Azərbaycanın vəsaiti hesabına edilən işlərdəndir[11]. Buna görə də gələcəkdə ehtimal ediləcək çətinliklərin qarşısını almaq üçün iki ölkə arasındakı əlaqələrin möhkəmlənməsindən asılı olmayaraq Bir yol bir kəmər tərəfdaşlığı çərçivəsindəki layihələrin icrasında bilavasitə əsas investisiyaçı olmalı və Çinin yalnız dövlət səviyyəli firmalarilə əməkdaşlıq etməlidir. Eləcə də layihələrin böyük faizində Azərbaycan pay sahibi olmalıdır ki, yarana biləcək çətinliklər qarşısında ödəlik yalnız Azərbaycan dövlətinə məxsus olsun. Həmçinin layihənin icrası zamanı işçilərin əksəri çinli deyil yerli azərbaycanlılar olmalıdır ki, işlərin icrasında ən çox qazanc ölkədə qalsın.

Çin Bir yol, bir kəmər ölkələrində dövlətə məxsus şirkətlərlə bərabər özəl firmaların fəaliyyətini  də təşviq edir. Zamanla Cənub Şərqi Asiya ölkələri Myanmar, Tayland, Laos, Kambociya və Afrikada Qana, Namibiya, Nigeriya, Konqo Demokratik Respublikasında illeqal işlərlə də gündəmə gələn bəzi Çinli özəl firmalar qəbul edən ölkələrdə ciddi narazılıqlara da səbəb olub. Məsələn, bəzi özəl Çinli firmaların Qanada qızıl mədənlərində qeyri-leqal mədənçiliklə məşğulluğu nəticəsində həbs olunaraq ölkədən deportasiya olunmaları[12] və ya fil dişi, kərkədan buynuzunun qeyri-qanuni Çinə qaçaqmalçılığını həyata keçirənlərin həbsi eləcə də Kambociya və Taylandda qumar şəbəkəsinin fəaliyyətlərini zamanla müxtəlif xəbər saytlarında işıqlandırılıb. Amma bu cür fəaliyyətləri birbaşa Çin dövlətinin adına yazmaq doğru deyil. Çünki, ikitərəfli münasibətlərin qurulmağı birbaşa hökümətlərdən asılı olsa da, əlaqələr genişləndikcə özəl firmaların marağı təbii olaraq yaranır. Aparılan müşahidələrdən belə bir nəticə yaranır ki, hər-hansı bir illeqal işlərin görülməsində özəl firmalar daha çox yerli idarəetmə qurumlarilə əlbir olur. Azərbaycanın təbii sərvətlərinin dövlət nəzarətində olması və korrupsiya hallarının kəskin azaldılması həmçinin ölkənin Afrikanın inkişaf etməkdə olan ölkələrindən fərqlənməsi yuxarıda sadalananların ölkəmizdə mümkünsüzlüyünü göstərir. Hal-hazırda ölkədə 129 Çinli firmanın qeydiyyatdan keçməsinə baxmayaraq onlardan təxmini 15-i işini davam etdirir. Digərlərisə şirkət açıldıqdan sonra ya Gürcüstana, BƏƏ-yə köçüb ya da təmamilə bağlanılıb. Buna səbəb pandemiya olsa da Azərbaycanın Çinlilər üçün yeni və məhdud şanslar vəd edən ölkə olmasıdır. Türkiyədən fərqli olaraq Azərbaycanda xarici vətəndaşın mülkiyyət sahibi olaraq vətəndaşlığa keçməsi yoxdur. Türkiyədə mülk sahibi Çinlilərin əsas məqsədi isə Avropaya və ABŞ-a daha rahat miqrasiya etmək və ya Türkiyədə iş qurmaq olub. Amma Türkiyədən fərqli olaraq Azərbaycan üçün situasiya eyni deyil. Çinlə Azərbaycan arasında qarşılıqlı səfərlər zamanı vizaya ehtiyac var idisə də 2024-cü il İyulun 3-də baş tutan Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının Astanada keçirilən Zirvə toplantısı çərçivəsində qəbul olunan “Azərbaycan Respublikası ilə Çin Xalq Respublikası arasında strateji tərəfdaşlığın qurulması haqqında Birgə Bəyannamə”-yə əsasən Azərbaycan tərəfi turizmin inkişafı, eləcə də iqtisadi, humanitar və mədəni əlaqələrin daha da genişləndirilməsi məqsədilə Çin vətəndaşlarına birtərəfli qaydada bir il müddətinə vizasız rejimi tətbiq etməyə başlayıb. Məqsəd ölkələr arasındakı münasibətləri yaxınlaşdırmaq olsa da yaxın gələcəkdə Azərbaycanlıların Çinə vizasız səfərlərinə şərait yaratmaqdır. Qafqaz ölkələrində deyilən tətbiqi ilk edən ölkə Ermənistan (2020) [13] və bu ilin May ayında Gürcüstanla [14] Çin arasında vizasız gediş-gəlişlər başlayıb. Çin hökümətinin bu addımlarının arxasında əlaqələrin inkişafı yer alsa da əsas strategiyalarından biri çinlilərin daha çox ölkəyə səfər etməsi, biznes fəaliyyəti və işləməsinə hesablanır. Çinlilər dünyanın hər bir ölkəsinə miqrasiya etməyi bacarmış nadir xalqlardandır. Hətta kiçik mikroneziya adalarında belə Çinlilərə rast gəlmək mümkündür. Kovid 19 pandemiyası başladığı il və sonrakı dövr Çin xalqında qorxu və təşviş yaradıb. Məhz Kovid pandemiyasından sonra dünyanın ikinci iqtisadiyyatı hesab edilən Çindən digər ölkələlərə kütləvi insan axını başladı. Təkcə ABŞ-ın Meksika ilə cənub-qərb sərhəddindən pandemiyadan sonra yüz mindən çox Çinli qeyri-leqal ölkəyə daxil olub. Çin vətəndaşlarının yalnız 2024-cü il May ayınadək ABŞ sərhəddinin Meksikayla keçən hissəsindən qeyri-leqal keçənlərin sayı 2021-ci il May ayı ilə müqayisədə 11000 faizdən artıqdır[15]. Səbəblər kimi, hökümətin sıfır Kovid siyasətindən sonra yaranan işsizlik, ABŞ-la baş verə biləcək açıq müharibə qorxusudur. Azərbaycanda isə çinli vətəndaşlara iş potensialı Gürcüstandan qat-qat zəifdir və bu siyasət qismən də olsa yerli əmək bazarına daha çox şərait yaradır. Bu da çindən kütləvi miqrasiyanın qarşısında duran səbəblərdəndir. Baxmayaraq ki, Azərbaycanda əcnəbilərə qarşı irqçilik və milliyətçiliklə əlaqədar şiddət halları yoxdur, lakin bu tendensiya əmək bazarında əcnəbilərin çoxalmasilə əksinə dəyişə bilər. Çin firmalarının bir çox Bir yol bir kəmər ölkələrində əsasən işçi qüvvəsi Çin vətəndaşlarıdır və onlara verilən şəraitlər yerli xalqlarda da zamanla etiraz doğurub [16]. Digər tərəfdənsə Çin hazırda dünyanın zavodu rolundan tədricən çıxmağa başlayır. Pandemiyanın səbəb olduğu sərt qanunlar və əmək haqqının artmasından İntel, Microsoft, Nike, Dell artıq istehsalat fəaliyyətlərinin bir çox hissəsini Çindən çıxararaq işçi qüvvəsinin aşağı qiymətə olduğu Vyetnam, Hindistan, Meksika, İndoneziya və Banqladeş kimi ölkələrdə davam etdirirlər [17]. Yalnız xarici deyil Çinə məxsus firmalar da aşağı qiymət, loqistik bariyerlər və ABŞ-la Çin arasındakı ticarət müharibəsi səbəbindən istehsalatı Meksika, ABŞ, Efiopiya və digər ölkələrə köçürürlər. Azərbaycanın əlverişli coğrafi şəraiti və istehsalat müəssisələrinin qurulması üçün lazım olan avadanlıqların Orta Dəhlizlə daşınaraq ölkəyə gətirilməsi Çinli sahibkarların diqqətini çəkə bilər. Çinin BYD şirkətinin avtobus istehsalına başlaması oxşar müsbət hallardan biridir. O cümlədən Çinli mütəxəssislərin yardımı ilə Goranboy rayonunda qurulan  “Konstralab İndasyries” zavodu da digər özəl sahibkarlarçün sağlam əməkdaşlığa nümunədir. Lakin, Çin vətəndaşlarının fərdi ticarət zamanı yaradılan fürsətlər Azərbaycanlılarla nisbətdə yuxarıda olmamalıdır. Məsələn, Çinli sahibkarın ölkəsindən hər hansı məhsulu ixrac etməyi və aşağı vergiylə ölkəyə gətirməsi Azərbaycanlı kiçik ticarət işçilərinə əngəl törədə bilər ki, zamanla bu da kiçik də olsa konflikt yaratma potensialına malikdir.

Azərbaycanla Çin arasındakı siyasi münasibətlərdə də Azərbaycan tərəfi Çin Xalq Respublikasını yaganə Çin dövləti kimi tanıyır və eynilə Çin tərəfi də Qarabağın Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olduğunu qəbul edib. Lakin, Azərbaycan balaslaşdırılmış siyasət olaraq 2019-cu ildə BMT-nin İnsan Haqqları üzrə Ali Komissarlığına Çinin uyğurlarla bağlı siyasətinə qarşı çıxan 22 dövlətin, nə də Çini bu iddiada müdafiə edən 37 ölkənin tərəfində yer almayıb [18]. Bununla yanaşı 2015-ci il Bakıdakı Çin səfirliyi qarşısında Milliyətçi Gənclər Təşkilatının uyğurlara dəstək askiyası[19] da iki dövlət arasındaki siyasi əlaqələrə təsir etməyib. Avropa və Azərbaycan arasındakı əlaqələr İkinci Qarabağ Müharibəsi zamanı bir qədər soyusa da Rusiya-Ukrayna müharibəsinin başlamasilə Avropanın enerji resursuna çevrildi. Zamanla ABŞ və onun siyasətini dəstəkləyən dövlətlərdə Çinə qarşı müxtəlif sahələrdə insan haqqlarının pozulmasilə bağlı ittihamlar irəli sürürlər. Digər tərəfdənsə beynəlxalq ictimaiyyət hazırda davam edən İsrail-Fələstin konflikti üzərindən insan haqqlarının, beynəlxalq hüququn kobud şəkildə pozulmasının şahididir və insan haqqlarilə bağlı hər hansı ittiham belə digər dövlətlər tərəfindən dəstəklənmir.  Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin TÜRKPA ölkələrinin Bakıdakı görüşündə haqlı olaraq ölkənin Avropa ailəsinin üzvu olmaq istəmədiyi istənilsə belə Avropa tərəfindən ailəyə buraxılmayacağı fikri Azərbaycanın qəti olaraq Şərqlə əməkdaşlığında açıq niyyətli olduğunun nümunəsidir. Bununla belə Azərbaycan Çinin rəhbərlik etdiyi Bir yol, bir kəmər proyektindən başqa BRIKS təşkilatına üzvlükçün potensial şərait yaranıb. Lakin, Azərbaycanın xarici siyasəti coğrafiyasının gətirdiyi şəraitə görə Şərqlə Qərbin arasında balanslaşdırılmış olaraq davam edir. Çin praktikası bir çox sahələrdə ölkəmiz üçün əlverişlidir amma unutmaq lazım deyil ki, Azərbaycan Respublikası qanununa əsasən vətəndaşlarının söz,fikir və məlumat azadlığını müdafiə edir və bu prinsiplər ÇXR-dan fərqlidir. Çinin də özünə uyğun insan azadlıqları mövcuddur lakin əhalisinin çoxluğu və yad təzyiqlər nəticəsində bir çox qadağalar və izlənmə kameralarının  sayilə seçilir. Hər vəchlə Azərbaycan höküməti Çin üsulu Qloballaşmadan yayınmalı və mövcud beynəlxalq normaları izləməlidir.

Çinlə Azərbaycan arasındakı mədəni əlaqələr də daha çox təhsil sahəsini əhatə edir. Çinin Azərbaycanın dörd universitetində (Bakı Dövlət Universiteti Xəzər Universiteti Azərbaycan Dillər Universiteti və Azərbaycan Universiteti) Çin Mədəniyyət Mərkəzi və ya Konfutsi İnstitutu fəaliyyət göstərir. Azərabycan Dövlət İqtisad Universitetilə Çinin Hebei İqtisadiyyat və Biznes Universiteti arasında qarşılıqlı əlaqə yaradılıb. Artıq bir neçə ildir ki, ADİU-da distant Çin dili təhsili keçirilir. Azərbaycandan təkcə dövlət hesabına ÇXR-da təhsil alanların sayı 2022-2023-cü illərdə 72 nəfər, Çinli tələbələrin həmin ildə Azərbaycanın dövlət və özəl ali təhsil müəssisələrində təhsil alanların sayı isə 80 nəfər təşkil edib[20]. Çində yüzlərlə azərbaycanlı təhsil, fərdi sahibkarlıq və ticarət sahələrində çalışır. Bu amillər müsbət təsir etsə də əlaqələrin inkişafı üçün azdır. İncəsənət sahəsində məsələn, Çin çalğı alətlərini, Çin xalq rəssamlığı və ya rəqslərini öyrədən ixtisaslarının yaradılması eynilə Azərbaycan mədəniyyətinin Çində daha dolğun tanıdılması xalqımızın Yaxın Şərq və Türk mədəniyyətinin fövqündə dayandığını aşılaya bilər. O cümlədən Çinin bir neçə ali təhsil müəssisələrində Azərbaycan dili və Mərkəzi yaradılaraq ölkələr arasındakı münasibətləri mədəni müstəvidə gücləndirəcək amillərdəndir.

Nəticə

Çin Xalq Respublikası Bir yol, bir kəmər layihəsilə dünya siyasət və iqtisadiyyatını, ölkələr arasında münasibətləri yeni müstəviyə aparır. Layihə hər hansı işğalçılığa və ya qlobal konfliktə yol açmır əksinə münaqişəli tərəfləri bir-birinə birləşdirir. Asiya və Afrikada getdikce nüfuzu azalan ölkələr üçünsə Bir yol, bir kəmər proyetki iflasla və uğursuzluq təəssüratındadır. Çin Bir yol, bir kəmər vasitəsilə yalnız dövlətləri bir-birinə bağlamır o cümlədən Çin xalqını dünyanın qabaqcıl xalqlarından biri etməyi planlayır. Digər tərəfdən iqtisadi çətinliklərlə üzləşən qlobal ictimaiyyəti Çin üsulu idarəetmə və Qloballaşma ilə tanış etməkdədir. Azərbaycanla Çin arasında yeni münasibətlər mərhələsi başlayıb və müsbətlə yanaşı mənfi təsirlərin də olması qaçınılmazdır.

Aqil Əliyev,

Çin üzrə ekspert                                                                                        

[1] https://www.fmprc.gov.cn/mfa_eng/wjdt_665385/zyjh_665391/201705/t20170527_678618.html

[2] https://news.cgtn.com/news/2020-09-26/Azerbaijan-becomes-a-full-fledged-participant-of-the-BRI-U5LGyVQUqA/index.html

[3] https://www.caspianpolicy.org/research/security-and-politics-program-spp/china-azerbaijan-bilateral-relations

[4] https://azertag.az/en/xeber/Azerbaijan_China_sign_deals_worth_821_million-1274262

[5] https://www.azernews.az/business/150089.html

[6] https://www.turannews.com/ext/news/2019/4/free/politics%20news/en/80466.htm

[7] https://www.azstat.gov.az/portal/tblInfo/TblInfoList.do;JSESSIONID=7F8FDD3D836FC6510C603BB5FE2E78F5#

[8] İbid

[9] https://rhg.com/research/new-data-on-the-debt-trap-question/

[10] İbid

[11] The World Bank, South Caucasus and Central Asia: Belt and Road Initiative Azerbaijan Country Case Study https://openknowledge.worldbank.org/server/api/core/bitstreams/b0c69259-3fe8-56eb-bbd5-162cc7950b94/content

[12] https://www.reuters.com/world/africa/ghana-court-jails-chinese-national-over-illegal-gold-mining-2023-12-04/

[13] http://www.xinhuanet.com/english/2019-12/31/c_138667693.htm

[14] https://mfa.gov.ge/ka/news/425297-28-misidan-saqartvelosa-da-chinetis-sakhalkho-respublikas-shoris-uvizo-mimosvlis-shesakheb-shetankhm

[15] https://homeland.house.gov/wp-content/uploads/2024/06/May-24-Startling-Stats.pdf

[16] https://api.caspianpolicy.org/media/uploads/2020/05/Public-Attitudes-Toward-China-in-Central-Asia.pdf

[17] https://www.forbes.com/sites/betsyatkins/2023/08/07/manufacturing-moving-out-of-china-for-friendlier-shores/

[18] Joshua Berlinger, CNN

https://edition.cnn.com/2019/07/15/asia/united-nations-letter-xinjiang-intl-hnk/index.html

[19] https://www.amerikaninsesi.org/a/etiraz_sefirlik/2844410.html

[20] https://www.stat.gov.az/source/education/