Deportasiya: Ermənistandan son köç

Jurnalist Tapdıq Fərhadoğlunun bu məqaləsini Turan İnformasiya Agentliyi 2010-cu ildə dərc edib. Məqalənin aktuallığını nəzərə alaraq qismən dəyişikliklərlə yenidən dərc edirik.  

Azərbaycanlıların indiki Ermənistan ərazisindən son deportasiyasının 36 ili tamam olur.

36 il əvvəl, 1988-ci ilin bu günü qədim Göyçə mahalının Ağkilsə kəndində var gücümlə haray çəkirdim. Kömək edin... kömək edin... Evləri axtardım, qapıları döydüm... və nəhayət, dərk etdim ki, artıq yurdda qalan yoxdur. Hamı köç etmişdi.

Ağkilsənin çıxacağında rus əsgərləri qərar tutmuşdu. Öz kəndimiz Qaraqoyunlu idi. Qaraqoyunlunu da rus əsgərləri "mühafizə" edirdi. Əsgərlər bir araq müqabilində erməniləri kəndi talamağa buraxırdı. Kəndin doğma sakinlərinə isə yüz illərlə olduğu kimi yenə də rus əsgərləri ilə ünsiyyət qurmaq çətin idi. Rusun arağını verəndən sonra məni də son köçümü götürmək üçün buraxdılar. Və beləliklə, qarlı, çovğunlu dağlarla iki günün əziyyətindən sonra son köçümü gətirdim.

Amma rus əsgərləri ilə ermənilərin kəndə son basqınından və evimizin köçünü götürmək üçün avtomobil tapmayacağına əmin olduqdan sonra valideynlərim qapılarımızı yekə qara qıfılla bərk-bərk bağlayıb, yenidən qayıtmaq ümidi ilə kəndimizi tərk etmişdi. Onları tapa bilmirdim. Bir həftəlik axtarışdan sonra atamı Kəlbəcərdə, anamı isə Gəncədə tapdım. Bərk sevinmişdim. Axı, onlarla köçkün dağlarda qar uçqunlarında, aşırımlarda boranda donmuşdu, maşın qəzalarında, erməni və rus əsgərləinin basqınlarında həlak olmuşdu.

Rəhmətlik valideyinlərim son nəfəslərində də, "bircə dəfə o torpağı öpsəydik, ölməzdik" arzusu ilə dünyalarını dəyişdilər. Bu, mənim indiki Ermənistanda min illərlə mövcud olmuş yurd yerimizlə bağlı son yadda qalan xatirəmdir.

Beləliklə,

Azərbaycanlıların Ermənistandan tam deportasiyasının otuz altıncı ili tamam olur. Son deportasiya əməliyyatı ilə Ermənistan dövləti 8 min kvadrat kilometr ərazidə (172 yaşayış məntəqəsi) yaşayan azərbaycanlı sakinləri tarixi torpaqlarından qovaraq acı məhrumiyyətlərə məruz qoyub. Əslində, Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların son deportasiya əməliyyatı 1987-ci il aprelin 24-də ermənilərin Yerevan yaxınlığında yerləşən Masis rayonu ərazisində azərbaycanlıların qəbiristanlığına basqını ilə başlayıb. Bu hadisədən sonra Ermənistanın bütün rayonlarında azərbaycanlılara qarşı hakimiyyət orqanları tərəfindən təzyiq və təhqirlər başlayıb.

Son deportasiya

1988-ci ilin soyuq dekabrının birinci ongünlüyündə Ermənistan ərazisində yaşayan 182.000 azərbaycanlı (rəqəm BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığınındır), 18.000 kürd və min nəfər rus (rəqəmlər Azərbaycan Respublikası keçmiş Ali Sovetinin Qaçqınlar üzrə Komissiyasınındır) zorla daimi yaşayış yerlərindən deportasiyaya məruz qalıb. Keçmiş SSRİ Daxili İşlər Nazirliyinin yarımçıq qalmış istintaq materallarından göründüyü kimi, Ermənistan hökuməti tərəfindən həyata keçirilən deportasiya əməliyyatı zamanı 216 azərbaycanlı qətlə yetirilib; o cümlədən 2 nəfərin diri-diri başı kəsilib, 11 nəfər diri halda, 2 nəfər isə öldürüldükdən sonra yandırılıb, 1 nəfər asılıb, 3 nəfər doğranıb, 29 nəfər maşın təkərləri altında qoyulub, 41 nəfər döyülərək öldürülüb, 49 nəfər dağlarda donub, 1 nəfər elektrik cərəyanına qoşularaq öldürülüb, 1 nəfər özünü öldürüb, 10 nəfər infarkdan ölüb, 8 nəfər itgin düşüb. Öldürülənlərin 57-si qadın, 23-ü uşaqdır.

Qaçqınlıq tarixi

Ümumilikdə, indiki Ermənistan ərazisində yaşamış azərbaycanlıların qaçqınlıq tarixi 1820-1988-ci illik bir dövrü əhatə edir. Azərbaycanlıların indiki Ermənistan ərazisindəki tarixi torpaqlarından qaçqınlıq məhrumiyyətləri nəinki Azərbaycanda, eləcə də Ermənistanın özündə və başqa ölkələrdə çap olunmuş kitablarda da kifayət qədər öz əksini tapıb.

Erməni müəllifi Zaren Karkadyan “Sovet Ermənistanının əhalisi 1831-1931-ci illərdə” kitabında yazır: “1820-ci ilədək indiki Ermənistan ərazisində olan 2300 yaşayış məntəqəsinin 2000-də azərbaycanlılar yaşayıb. Belə ki, 1828-ci il İran və Rusiya arasında bağlanmış və Azərbaycanın parçalanması ilə nəticələnən Gülüstan müqaviləsindən sonra indiki Ermənistan ərazisində yaşayan azərbaycanlılar vaxtaşırı kütləvi deportasiyalara məruz qalıb”.

1986-cı ildə Yerevanda dərc olunmuş “Ermənistan və ətraf rayonların toponimləri lüğəti” adlı kitabda yazıldığı kimi “indiki Ermənistan ərazisində yaşayanların 70 faizi 1828-1930-cu illərdə Türkiyə və İrandan gəlmiş mühacirlərdir”.

1911-ci ildə Peterburqda nəşr olunmuş Y.Şavrovun “Zaqafqaziyada rus işinə təhlükə” kitabından oxuyuruq: “1928-1930-cu illərdə Zaqafqaziyaya İrandan 40, Türkiyədən isə 84600 erməni köçürülərək erməni millətinin cüzi olduğu İrəvan quberniyasının ən yaxşı torpaqlarında yerləşdirilib”.

Həmçinin ABŞ professoru Castin Makkarti “Genosid olmuşdurmu?” kitabında qeyd edir: “1820-1920-ci illərdə 600 min erməni Rusiya ərazisinə köçürülüb, iki milyon müsəlman isə bu ərazini tərk edib”.

XX əsrin deportasiyası

XX əsrdə Ermənistan ərazisindən azərbaycanlıların kütləvi deportasiya əməliyyatı - 1905, 1918-1920, 1948-1956, 1987-1988-ci illər adlı - dörd mərhələyə bölünür. Statistik və arxiv sənədlərində təsdiq olunduğuna görə, bu əməliyyatlar nəticəsində indiki Ermənistan ərazisində yaşayan bir milyon beş yüz mindən çox azərbaycanlı tarixi torpaqlarından qovulub. Ermənistan Sovet Respublikası qurulduqdan sonra burada azərbaycanlılar yaşayan 940 yaşayış məntəqəsindən 698-nin adı Ermənistan Ali Sovetinin qərarı ilə dəyişdirilərək erməni adları ilə əvəz olunub. Ancaq ermənilər bununla da kifayətlənməyib. Ad dəyişmə əməliyyatı azərbaycanlılar bu respublikanın ərazisindən tam deportasiya edildikdən sonra da davam etdirilib. Ermənistanın keçmiş prezidenti Levon Ter-Petrosyanın 1991-ci il 9 aprel tarixli fərmanı ilə son 91 azərbaycanlı yaşayış məntəqəsinin adı dəyişdirilərək erməni adları ilə əvəzləşdrilib.

Soyqırım

XİX-cu əsrdə olduğu kimi XX əsrdə də Ermənistanda yaşamış azərbaycanlılar dəfələrlə soyqırıma məruz qalıb. Azərbaycan tarixçisi Sabir Əsədov “Ermənistan azərbaycanlılarının tarixi coğrafiyası" kitabında yazır ki, təkcə XX əsrdə soyqırımlar nəticəsində beş yüz mindən çox azərbaycanlı qətlə yetirilib.

Bu fakt digər nəşrlərdə dərc edilən yazılarda təsdiqini tapır. Belə ki, Tbilisidə nəşr edilən “İnqilab və Şərq" jurnalı 1923-cü il aprel sayında yazıb: “Daşnak hökuməti öz hakimiyyəti dövründə Ermənistandakı azərbaycanlıların 60 faizini qırıb”. Yenə həmin jurnal 1936-cı ildə yazıb: “Təkcə 1914-1918-ci illərdə İrəvan quberniyasında 88 kənd dağıdılıb, 1920 ev yandırılıb, 131 970 kişi öldürülüb”. Və ya Gürcüstanda nəşr olunan “Qruziya” qəzetinin 1918-ci il noyabr tarixli nömrəsindən oxuyuruq: “1918-ci ilin noyabrınadək Sisyan rayonunun 15 azərbaycanlı kəndində 625 nəfər ermənilər tərəfində öldürülüb və bu kəndlərə 51 390000 manat ziyan dəyib”.

Bu faciələrin şahidlərindən biri, keçmiş Basarkeçər rayonunun Qaraqoyunlu kəndinin sakini Aşıq Cahad Naçıyev bir neçə il əvvəl Turan agentliyinə deyib: "Aşıq Ələsgərin şəyirdi aşıq Nəcəfi erməni daşnaklar yüzlərlə insanın gözü qarşısnda kürəyinə bağladığı samavarı qaynadaraq qətlə yetirdi. Aşıq Nəcəfin son nəfəsdə daşnak xisləti və erməni "gözəli" barədə dediyi şer isə indi də aşıqların dilinin əzbəridir", o qeyd edib.

Qarabağın azad edilməsi və nəticələr

Azərbaycan 2020-ci ildə beynəlxalq tanınmış ərazilərini suverenliyinə qaytarandan və 2023-cü ilin sentyabrında Dağlıq Qarabağda apardığı antiterror əməliyyatından sonra regionda durum dəyişib. Azərbaycan hökuməti və xalqı indiki Ermənistan dövlətinin ərazisindəki tarixi yaşayış yerlərindən didərgin salınmış insanların geriyə qayıtması üçün çalışır. Amma, tarixi yaşayış yerlərinə qayıtmaq üçün ilk öncə Ermənistanda adları dəyişdirilmiş minlərlə yaşayış məskənlərinin tarixi adlarını qaytarmaq lazımdır. 

Nəhayət, Ermənistandan qovulmuş bir miylon yarımdan çox azərbaycanlının didərginlik həyatının acı tarixinə son qoyulmalıdır.