ETİMAD BÖHRANI

"Heç bir qala xalqın etimadı ilə müqayisə edilə bilməz".
(Napoleon)

Bu yaxınlara qədər bir çoxları hesab edirdi ki, Azərbaycanın hakim rejimi üşün heç bir təhlükə yoxdur və "Əliyevlər ailəsinin" üzvləri növbə ilə bir-birini əvəz edərək uzun müddət hakimiyyətdə olacaq. "Bu mənfur rejim nə vaxt çökəcək?" sualını verəndə çoxları inamsız şəkildə əlini yelləyib cavab verərdi: "Xəzərin nefti və ya xalqımızın hədsiz səbri tükənəndə".
Amma belə görünür, xalqın hədsiz səbri neftdən tez qurtaracaq. Son vaxtlar hakim rejim o qədər səhvlər edib, ölkə daxilində və xaricdə o qədər real gücləri özünə qarşı yönəldib ki, hakimiyyətin nüfuzdan düşməsi prosesini və artan etiraz ovqatının qarşısını almaq elə də asan olmayacaq. Qərbin demokratik gözləntilərinə nümayişkaranə şəkildə meydan oxumaq, Türkiyə və ABŞ-la "soyuq müharibə", "İran probleminin" permanent təzyiqi, qiymətlərin, inflyasiya və büdcə kəsirinin durmadan artması, hakimiyyət daxilində artan kolliziyalar, korrupsiya, cəmiyyət daxilində sosial qütbləşmənin artan miqyası, vətəndaşların həyati problemlərinə aşkarcasına etinasızlıq - bütün bunlar ziddiyyətlərin, hüquqi özbaşınalıq və sosial narazılığın güclənməsi fonunda baş verir... Bəyəm bunlar rejimin sistem böhranının simptomları deyil?
Bu yaxınlara qədər xalq bu hakimiyyətin sabitliyinə səs verirdisə, indi görünməmiş sosial təzadlarla, dözülməz qiymətlərlə, məmur özbaşınalığı ilə üzləşərək artıq qışqırmağa hazırdır: bu hakimiyyət təriflənən polis psevdosabitliyi ilə birgə qəhr olsun! Əvvəllər bu rejimi onlara normal yaşayıb varlanmağa mane olmadığı üçün tərifləyən biznes-elita (yerli və xarici), eləcə də cəmiyyətin bir sıra orta təbəqələri indi permanent hüquqi hərc-mərclik, korrupsiya və başqalarının nümunəsində göz qorxudulması şəraitində özünün gələcəyini düşünür və sakitcə bu hakimiyyəti lənətləyir.
Xalqın həyati problemlərinə arxa çevirmək, nümayişkaranə şəkildə öz vətəndaşlarının maraq və fikirlərinə etinasızlıq göstərmək kimi səhvləri cəmiyyət yekunda heç bir rejimə - hətta neomonarxist rejimə də bağışlamır. Amma rejim daha səhv etməyə bilmir. Düz yerdə səhv etmək artıq rejimin sistem mahiyyətinə çevrilib və bu, özündən razılıq, hüquqi nihilizm, ictimai rəyə etinasızlıq və varlanmaq hərisliyi ilə şərtlənir. Bu səhvlərin nəticəsində rejim sosial dayaqlarından məhrum olub, o, içiboş müqəvvaya bənzəyir. Despotik forma və avtoritar idarəçilik üslubunun tərəfdarları nə deyirlərsə-desinlər, bəşəriyyətin çox əsrlik təcrübəsi və hətta nüfuzlu diktatorların etirafı göstərir ki, hakimiyyəti saxlamağın və uzatmağın ən yaxşı yolu güc və var-dövlət yox, xalqın etimadı və dəstəyi amilidir. Və ya heç olmasa, onun mühüm hissəsinin dəstəyidir.
Bizdə isə bu rejimi dəstəkləyənlərin sosial bazasının daralması müşahudə edilir. Rejimin repressiv ("polis süngüsü") və maliyyə ("neft dolları kömbəsi") imkanlarının artmasına baxmayaraq, o, antixalq siyasət və daxili kolliziyalar üzündən bütün cəmiyyəti özünə qarşı yönəldə bilib. Qeyri-ardıcıl qərarlar və sistematik səhvlər seriyası ilə o təkcə xalqın dəstəyini və təbəqə və qruplarda (siyasi, iqtisadi, regional) sosial dayağını yox, indiyəcən ona tam loyal olanların etimadını da itirib.
Yeri gəlmişkən, keçmiş dövlət başçısı Heydər Əliyev heç vaxt öz rejimini müdafiəsi üçün ənənəvi "süngü və kömbə" (cəza və maliyyə resursları) dayaqları ilə kifayətlənmirdi. O, xalqın etimadı amilinə çox diqqətlə yanaşır və hətta bununla kifayətlənmirdi. Cəmiyyətin rəğbətinin dəyişdiyini dərk edərək o daim yaratdığı mürəkkəb və çoxlaylı siyasi, iqtisadi, sosial və regional dəstəyə istinad edirdi: hakim partiya, ona qoşulan partiyalar, iri və orta biznes qruplar, yaradıcı ziyalılar, trayb və ailə-klan qrupları, xarici lobbiçilik və s. Geniş dəstək qrupu şəbəkəsinin olması və özünün zəruri xarizma əlavəsi ilə siyasi məharəti ona incə manevrlər etmək və "süngü və kömbə"yə əl atmadan gərginliyi aradan qaldırmaq imkanı verirdi. Heydər Əliyevi ümummilli lider adlandırmaq çətindir: nə prosessual olaraq (legitim seçilməyib), nə də konseptual olaraq (ümummilli siyasət yürütməyib) o, bu rola uyğun gəlmirdi. Amma o, konkret sosial kökləri olan müəyyən qrupların maraqlarını əks etdirən, təhdidlərə vaxtında reaksiya vermək qabiliyyəti olan real siyasətçi idi.
Ondan fərqli olaraq, İlham Əliyev lap başlanğıcda zahirən alicənab və demokratik vəzifə bəyan elədi: ümumxalq lideri və hər bir Azərbaycan vətəndaşının prezidenti olmaq. Formal olaraq, o sanki atasının siyasətinin sosial, siyasi, regional və sair əyintilərini aradan qaldırmağa çalışdı. Elə bil partiya, regional, sosial və əvvəlki ailə-klan motivasiyası gerçəkdən onun dövlət və kadr siyasətində daha az rol oynamağa başladı. Əslində isə yalnız güc və pula istinad edib yaxın ətrafın, dar oliqarx nomeklaturasının və öz şıltaqlığının asılılığına düşərək o, nə ümümumxalq lideri, nə də hər bir azərbaycanlının prezidenti ola bildi. Nəticədə o, rejimin sosial bazasını xeyli daraltdı və məhdudlaşdırdı. İndi rejim nəinki cəmiyyətin etimad kreditini itirib, hətta əvvəllər bu hakimiyyətin forpostu olan, ya da ona loyallıq göstərən qrup və təbəqələrin böyük hissəsinin dəstəyindən məhrum olub. İndi rejimin iki dayağı var - "süngü və kömbə": eyni zamanda süngü imitasiya kömbəsindən daha realdır.
Qanunsuz pul yığımı, hüquqi özbaşınalıq, əndazəsiz qiymət artımı, korrupsiyanın miqyası və aqressiv inhisarçılıq nəticəsində rejim, demək olar ki, bu sahədə çalışan şəxslər də daxil bütün "qeyri-nomenklatur" biznesi özünə qarşı yönəldə bilib. Rejimin başlıca iqtisadi vəzifəsi islahatların aparılması yox, biznesdə özünün aramsız artan payını çıxarmaqdır. Rejim iqtisadiyyat və biznes sahəsi üzərində nəzarəti orta əsrlər səviyyəsində anlayır - həyasıalıqla öz payını alır. Payı almaq üçün isə polis, xüsusi xidmət orqanları, məhkəmələr və s. hər cür məqbul və qeyri-məqbul metodlardan istifadə edilir. Birdən iki rəqib biznes strukturun maraqları toqquşsa, onların hər biri hakimiyyətə ödəniş etməlidir ki, onun tərəfini saxlasın: kim çox versə, qısa müddətə nəfəsini dərmək üçün şans əldə edir. Faktik olaraq rejim biznes üzərində qeyri-qanuni rüşvət sistemi yaradıb - xüsusi strukturlar və adamlar sinfi daim biznesdən iri məbləğlər alıb onun mühüm hissəsini yuxarılara göndərir. Bu adamlar, şübhəsiz, rejimə sadiqdirlər, çünki anlayırlar ki, heç bir başqa hakimiyyətdə bu xəracı yığa bilməzlər. Faktik olaraq, bu xalq və biznes üzərində feodallar və opriçniklər sinfidir. Biznes bu yaramazlıqlara dözməlidir, amma çətin ki bu hakimiyyətə isti münasibəti olsun. Aydındır ki, bu cür dövlət banditizmi şəraitində bizneslə reketçi hakimiyyət arasında heç bir "sinfi sülh" ola bilməz. Can verən kiçik biznes artıq öz narazılığını gizlədə bilmir. Böyük biznes narazılığını açıq demir. Amma hakimiyyət dəyişməsi kabusu meydana çıxsa, böyük biznesin bir hissəsi kənarda qalmayacaq.
Bununla birgə, rejimin hücumuna məruz qalan başlıca obyekt təkcə biznes deyil, kimin alınası nəyi varsa - pul, hüquq, şərəf, azadlıq, ləyaqət - hamısı təcavüzə məruz qalır. Başqa sözlə, bütün ölkə, bütün xalq, bütün cəmiyyət. Valyutanın denominasiyası və ardınca gələn enerji daşıyıcılarının və başqa tariflərin müdhiş artımı ilə rejim vətəndaşların və müəssisələrin cibindən pulların fasiləsiz olaraq özünün doymayan mədəsinə axınını təmin etdi, bununla da bütün cəmiyyəti birdən özünə qarşı yönəltdi. Axı qiymət artımı elə şeydir ki, insanların beyninə bilavasitə, qəzet və televizor adlı aralıq həlqə olmadan təsir edir. Biabırçı vəziyyətdir: ölkə neft dollarlarından şişir, pul durmadan artır, amma maaşlar, demək olar ki, artmır, həyat səviyyəsi isə düşməkdə davam edir. Neft milyardları nümayişkaranə şəkildə müxtəlif infrastruktur və dekorativ möcüzə-layihələrə (dəbdəbəli fəvvarələr, attraksionlar, saraylar, parklar, körpülər, otellər və s.) dağıdılır, eyni zamanda daşqından ziyan çəkən, evini, əmlakını, torpağını, işini itirən on minlərlə şəxs nəinki kompensasiya almır, dövlətin elementar diqqətini də görmür. Bizim həyatımızın real paradoksları belədir. Hakimiyyətə münasibətini praqmatik qiymətləndirən və imkan yaranana kimi dözməyi düşünən biznesdən fərqli olaraq, xalq qiymət verməkdə xüsusi ayıqlığı ilə fərqlənmir və səbri tükənəndə istənilən vaxt "dişləyə" bilər. Burada hakimiyyətə münasibət kəskin dəyişir və o, reallığa, məntiqə yox, özünüqoruma və bioloji sağ qalmaq instinktinə əsaslanır.
Bu gün daim qazanan bircə təbəqə var və rejim də ona güvənir. Onları dövlət reketləri də adlandırmaq olar, güc strukturları da, çünki hər iki funksiyanı eyni zamanda icra edirlər. İmtiyazlı zümrə rejimin kövrək sabitliyinin dayağıdır. Bu, hakim nomenklaturanın o hissəsidir ki, öz əlində reketlərin və güc strukturlarının funksiyalarını cəmləyib, rejimin tapşırığı ilə sistematik olaraq ölkənin talanmasını həyata keçirir. Bu adamlar məxfi olaraq feodal imtiyazları əldə ediblər, onların bir hissəsi kağız üzərində var, bir hissəsi qeyd edilməyib. Bu adamlar, onların ailələri, dostları, qohumları və muzdluları - bu gün rejimin real sosial bazası görün nə səviyyəyə enib! Bəyəm bu, rejimin sistem böhranının simptomları deyil?
Axı hakimiyyət güclü müxalifətidən daha çox zəifliyi üzündən - siyasi perspektivi və cəmiyyətdə real sosial dayağı olmaması nəticəsində çökür. Bizim rejim indiki vəziyyətdə ciddi perspektivə malik deyil: təkcə neft dollarları, polis dəyənəyi və Moskva və ya Vaşinqtonun müvəqqəti dəstəyi ilə 21-ci əsrdə çox davam gətirmək, çətin ki, mümkün olsun. Neomonarxiya layihəsi alınmadı, rejim daha yaxşı, müasir və hüquqi bir şeyə transformasiya oluna bilmədi, daha doğrusu, bunu istəmədi. Bunu artıq ölkə daxilində də, xaricdə də dərk edirlər. Rejim təkcə xalqı və ölkəni yox, özünü də məhvə məhkum edib: o daha bir müddət can verə bilər, amma adam sifətli siyasi sistemə çevrilə bilmədi.
Sistem böhranı simptomları permanent olaraq artır və rejim qaçılmaz xarici və ya daxili kollaps səbəbindən labüd olaraq çökəcək. Nəticədə onu kim əvəzləyəcək: bu, №2-li belə bir antixalq rejimi olacaq, yoxsa "anlayışlar üzrə" həyatdan qanunla həyata keçidi təmin etməyi bacaran az-çox ağlı başında olan demokratik hakimiyyət? Bu, güclü müxalifət və cəmiyyətin vətəndaş aktivliyinin olub-olmamasından asılıdır.

Zəfər QULİYEV