Gələcək partlayışın taymeri

Təəssüf ki, Ermənistan ictimaiyyətində hələ də əslində nə baş verdiyi və bizim müharibədə niyə məhz belə bir nəticə əldə etdiyimiz lazımınca dərk edilmir. Bunu başa düşmək üçün geriyə, Ermənistanın Azərbaycanla birinci müharibədə qələbə qazandığı 1994-cü ilə qayıtmaq lazımdır.

Məlum olduğu kimi, həmin vaxt Ermənistan Dağlıq Qarabağın özünə nəzarəti təmin edərək, eyni zamanda “təhlükəsizlik zonası” kimi Azərbaycanın 7 rayonunu işğal edib və başa düşülməli olan əsas məqam məhz budur. Məsələ ondadır ki, bugünki bütün hadisələr və bugünki nəticə Arsaxın müstəqilliyi problemi deyil, məhz Azərbaycanın bu yeddi rayonunun işğal edilməsinin nəticəsidir.

Əvvəlcə biz öz-özümüzə qarşı dürüst idik. Dürsüt şəkildə etiraf edirdik ki, təhlükəsizlik zonası, bütün bu yeddi rayon müvəqqəti olaraq işğal edilmiş Azərbaycan torpaqlarıdır, onlar Arsaxın statusu ilə bağlı gələcək hərrac üçün nəzərdə tutulub. Və həmin vaxt bu, tamamilə anlaşılan və məntiqli idi.

Amma 1994-cü ildə biz ən mühüm məqamı başa düşmədik – başa düşmədik ki, bu hərrac üçün vaxtımız çox azdır. Niyə? Birincisi, hərracı maksimum tez, hərbi uğurun ən pik səviyyəsində keçirmək məhz Ermənistanın və Arsaxın maraqlarına uyğun idi, belə ki, bu, Arsax üçün maksimum dividenti təmin edirdi. Həm də Heydər Əliyevin şəxsində Azərbaycan buna hazır idi.

İkincisi, biz hərracın gecikdirilməsinin və ərazilərin qaytarılmasının gecikdirilməsinin Ermənistanı qonşu dövlətin ərazi bütövlüyünə qəsd edən işğalçı ölkəyə çevirməsi kimi həddindən artıq ciddi təhlükəni başa düşmədik. Dünya bununla heç bir halda birmənalı olaraq razılaşmazdı, son 25 il ərzində də biz məhz bunu müşahidə etdik...

Nəticədə biz bütün mümkün yollardan ən pisini seçdik – bədnam status-kvonun qorunub saxlanması variantını, yəni məsələnin tam həllindən və sülh sazişi imzalamaqdan imtina etdik, Azərbaycan ərazilərinin işğalı rejimini saxladıq. Bu, Ermənistanın böyük, faciəvi xarici siyasi səhvi idi.

Biz elə hərəkət etdik ki, sanki regiona nəzarət edən hərbi superdövlətik, baxmayaraq ki, əslində coğrafi mühasirədə olan, tənəzzül edən iqtisadi liliput idik. Biz başa düşmədik ki, 1994-cü ildə hərbi qələbənin Azərbaycanla sülh müqaviləsinə çevrilməsi məsələsini təcili surətdə həll etməməklə avtomatik olaraq gələcək partlayışın taymerində vaxtın geriyə doğru sayılmasını işə saldıq. Və beləliklə, biz hazırki müharibəni məhz o zaman uduzduq. Axı bizim qeyri-adekvatlığımız bizim hər şeyimizdir.

Sonra daha da pis oldu. Ermənistanın təfsirində Azərbaycanın müvəqqəti olaraq işğal edilmiş əraziləri tezliklə “azad edilmiş” (maraqlıdır, kimdən?) ərazilər oldu. Bunu həyasızlıq və əbədi olaraq qonşuluq edəcəyimiz qonşularımızın təhqirindən başqa heç cür şərh etmək olmaz. Dünya bu dəhşətli məsuliyyətsizliyi təəccüb içində izləyirdi, amma biz tamamilə macərapərəstliklə odla oynamağa davam edirdik... Bizə işğal edilmiş ərazilərdən danışırdılar, biz isə, faktiki olaraq işğalçı ölkə statusumuzun millətlərin öz müqəddəratını təyin etməsi hüququ məsələsindəki ritorikamızı kəskin şəkildə dəyərsizləşdirdiyinə belə məhəl qoymadan, öz müqəddəratımızı təyin etməkdən bəhs edirdik. Ermənistanın Arsaxla bağlı dünya ictimaiyyəti ilə dialoqu açıq-aşkar baş tutmadı... Amma bizim adekvatlığımız bizim hər şeyimizdir.

Bir neçə sadə sual. Azərbaycan bütün bu 25 il ərzində nə ilə məşğul olurdu? Hərbi revanşa hazırlaşırdı. Kiminlə? Aydındır ki, qardaş Türkiyə ilə. Türkiyə ordusu necə bir ordudur? Demək olar ki, qeyri-məhdud hərbi resursları olan, NATO-nun gücünə görə ikinci ordusudur. Biz bunu bilirdik? Əlbəttə. Azərbaycan bizi silahlanmağa məcbur edirdi və dəfələrlə xəbərdarlıq edib – ya məsələni həll edin, ya da müharibə!

Bizim xarici siyasətimiz formalaşan güclü Türkiyə-Azərbaycan hərbi alyansı qarşısında nə edirdi? Elementar özünü qorumaq instinktini belə itirib, rahat-rahat yatırdı. Bu arada taymerdə saat irəliləməyə davam edirdi. Bəs KTMT-nin Qarabağa şamil edilmədiyi yüz dəfə deyildiyi halda, biz nəyə ümid edirdik? Görünür, Tanrıya. Mənim başqa cavabım yoxdur. Axı bizim qeyri-adekvatlığımız bizim hər şeyimizdir.

Taymer 2020-ci il sentyabrın 27-də işə düşdü. Yavaş işə düşən mina qulaqbatıran gurultu ilə partladı. Arsax hər hansı rəsmi hərbi müttəfiqi olmadığı bir şəraitdə müharibəyə super hazırlaşmış 90 milyonluq Türkiyə-Azərbaycan alyansı ilə üz-üzə qaldı. Aydındır ki, müdafiə ordusunun qəhrəmancasına müqavimət göstərməsinə baxmayaraq, məğlubiyyət qaçılmaz idi.

Baş verənlərdə kim təqsirlidir? Yuxarıda deyilənlər fonunda cavab aydındır. Bizim avamlığı ucbatından vaxtilə Heydər Əliyevlə sülh müqaviləsi haqqında razılaşmayan rəhbərlərimiz təqsirlidir. Sonradan işğal edilmiş ərazilərdə status-kvonun saxlanması kimi dəhşətli ssenari yolundan gedən və bu 25 il ərzində danışıqlar prosesini arsızca imitasiya edən kəndçi knyazlarımız təqsirlidir. Ermənistanın bütün siyasi partiyaları, ekspert ictimaiyyəti, 25 ildir xalqı “düşmənə bir qarış torpaq belə verməyəcəyik” saxta vətənpərvərlik şüarı ilə zəhərləyən kütləvi informasiya vasitələri təqsirlidir. Bu şüarın mahiyyətini düşünün – Azərbaycan torpaqlarının bir qarışını da Azərbaycana verməyəcəyik? Axı bu, əməlli-başlı ağılsızlıqdır. Amma, bizim qeyri-adekvatlığımız bizim hər şeyimizdir...

İndi isə Nikol Paşinyanın hərbi məğlubiyyətə görə məsuliyyətinə qayıdaq. Belə bir məsuliyyət ümumiyyətlə var idi? Əlbəttə ki, yox –hansı hakimiyyət fəaliyyətdə olsaydı, məhvedici məğlubiyyət təmin edilərdi. Burada müzakirə ediləcək və möhtəkirlik edəcək heç nə yoxdur. Buna görə məsələ tamamilə başqadır – fəaliyyətdə olan hakimiyyət bu müharibənin, hərbi fazanın qarşısını ala bilərdi?

Mənim cavabım belədir – bəli, ala bilərdi, amma sırf nəzəri olaraq. Niyə sırf nəzəri olaraq?

Nəzəri olaraq Paşinyan hakimiyyətə gəldikdən dərhal sonra xarici siyasət kursunu dəyişdirdiyini bəyan edə bilərdi. O, əvvəlki hakimiyyətin yürütdüyü cinayətkar status-kvo siyasətinin Ermənistan üçün qəbuledilməz olduğunu və münaqişənin yaxşı qonşuluq ruhunda real nizamlanması üzrə dolğun, saxta olmayan danışıqlara keçdiyini aydın və birmənalı şəkildə bəyan etməli idi. İrəliləyən taymerin işini yalnız bu dayandıra bilərdi. Fərziyyəvi variant kimi – biz dərhal nəyinsə müqabilində işğal edilmiş 7 rayonun hamısını qaytarmağa hazır olduğumuzu bəyan edə bilərdik. Biz sadəcə müəyyən şərtlərə riayət olunmaqla, xoş məram jesti olaraq bu rayonları qaytara bilərdik. Çox sayda variant var idi. Burada əsas olan real olaraq razılaşmaq istəyi idi ki. Lakin Ermənistanda indiyə qədər bu istək yox idi. Təsəvvür edirsiniz, belə olan halda Ermənistanın xarici siyasi nüfuzu necə yüksələrdi və Arsaxın müstəqilliyinin tanınması prosesinin özünə necə təkan verilərdi? Amma ən əsası – partlayış taymeri dayanardı.

 Paşinyan praktiki olaraq bunu bəyan edə bilərdi? Zənnimcə, təəssüf ki, yox. Bunun sadə, amma dəhşətli səbəbi var – Paşinyan hakimiyyəti total olaraq “düşmənə bir qarış torpaq belə verilməyəcək” zəhəri ilə zəhərlənmiş xalqdan almışdı. Kütləvi satqınlıq, torpaqları satmaq və s. ittihamları – onun bu hərəkətinə dərhal veriləcək minimum cavab olardı. Nəticədə Paşinyan ağır irs olaraq aldığı bu siyasi tələdən çıxa bilmədi. Taymer isə əbədi olaraq işləyə bilməzdi. Buna görə qeyd etmək lazımdır ki, indi kim nə deyirsə desin, biz tarixən bu partlayışa və qaçılmaz hərbi məğlubiyyətə məhkum idik. Xarici siyasətdə dəhşətli səhvlərin və elementar “real siyasətçi” prinsiplərinə məhəl qoyulmamasının qiyməti budur.

Sonra nə oldu? Bəli, onun idarəetməsi dövrünə təsadüf edən hərbi məğlubiyyətə görə mənəvi-psixoloji məsuliyyətin bütün ağırlığı hazırki hakimiyyətin üzərinə düşdü. Amma bu, onun çəkməli olduğu əzabdır . O, bütün ittihamlara baxmadan, bu xaçı daşımalıdır?! Başqa çıxış yolu, sadəcə olaraq, yoxdur. İndi Paşinyan hökuməti tez bir zamanda, amma artıq qəbul edilən qərarların effektivliyi əsasında yeni legitimlik qazanmalıdır. Sərt, cəld, praqmatik avtoritar üslubda, yalançı demokratiya oyunu oynamadan hərəkət etmək lazımdır. İndi Ermənistanın başqa çıxış yolu yoxdur.

Bu müharibədə Rusiyanın rolu haqqında. Əslində onun rolu müstəsnadır. Bu rol müharibəni dayandırmaqdan ibarət deyildi. Heç bir dünya ölkəsi bu müharibəni dayandıra bilməzdi – Azərbaycan öz ərazilərini işğaldan azad edirdi və bunu bütün beynəlxalq ictimaiyyət, o cümlədən Rusiya özü etiraf edirdi. Bununla belə, Rusiyanın, zənnimcə, ilk gündən tam dərk etdiyi xüsusi rolu var idi. Bəli, Rusiya müharibəni dayandıra bilməzdi, amma qırğını dayandıra bilərdi. Qüvvələrin mövcud bölgüsü şəraitində işin qırğına doğru getdiyi isə ilk gündən heç bir şübhə doğurmurdu. Qüvvələrin mövcud bölgüsü şəraitində ekspert olmağa ehtiyac yoxdur. Və məqamı çatan kimi Rusiya ildırım sürəti ilə bu qərarı qəbul etdi və minlərlə insanın həyatını xilas etdi. Onun nadir missiyası bundan ibarət idi, buna görə Rusiyaya həddindən artıq minnətdar olmalıyıq. Başqa heç bir ölkə bu qərarı qəbul edə bilməzdi və belə qısa müddət ərzində onu həyata keçirə bilməzdi. Söhbət günlərdən və saatlardan gedirdi...

Kollektiv Qərbin roluna gəlincə, biz, nəhayət, başa düşməliyik ki, Qərb prinsipcə bu cür münaqişələri həll etmək iqtidarında deyil, o, yalnız bu münaqişələri müzakirə etməyə qadirdir. Ümid edə biləcəyimiz yeganə şey humanitar yardım göndərilməsidir ki, o da çox görünür. Amma minnətdar olacağıq. Gəldiyi təqdirdə.

Sonda mütləq aşağıdakıları qeyd etmək istərdim: Baş verən faciəyə baxmayaraq, hesab edirəm ki, tezliklə Cənubi Qafqaz ərazisində tamamilə yeni iqtisadi reallıq yaranacaq. Bu reallıq ona görə maraqlı olacaq ki, ondan maksimum mənfəəti məhz Ermənistan əldə edəcək, belə ki, məhz Ermənistan üçün hazırda təsəvvür belə etmədiyimiz və indiyə qədər sadəcə olaraq qeyri-mümkün olan tamamilə yeni imkanlar pəncərəsi açılacaq. Tezliklə hamı bunu hiss edəcək.--0--