Hökümət benzin məsələsində özünü hökümət kimi yox, spekulyant kimi aparır

İyulun 13-də Azərbaycanda son 10 ildə Rusiya istehsalı olmayan avtomobillərin doldurduğu Aİ-95 markalı benzinin qiyməti 25% bahalaşıb. Hökümətyönlü KİV bu qərara haqq qazandırmaq üçün idxal olunan “Premium” markalı benzinin qiymətində görünməmiş bahalaşma ilə izah edib. Yerli Aİ-95 istehsalını 2023-cü ilin II rübündə vəd edirlər. Yeni, yüksələn benzin qiymətlərinin elan edilməsindən sonra, adətən, həmin KİV-də benzinin Azərbaycanda olduğundan  baha satıldığı ölkələrin siyahısı verilir. Amma siyahılarda öz neft resursları olmayan və yanacağı xaricdən alan ölkələr (Gürcüstan, İsveçrə, Türkiyə) yer alıb. Azərbaycandakı qiymətləri Azərbaycana yaxın siyasi struktura malik neft dövlətlərindəki tariflərlə müqayisə etmək daha düzgündür.

Biz bunu üç neft dövlətində: Rusiya, İran və BƏƏ-də müxtəlif markalı benzinlərin qiymətləri haqqında məlumat toplamaqla etdik. Təhlilin asan olması üçün tarifi milli valyutanı ABŞ dollarına keçirməklə hesablayırıq.

Xatırladaq ki, Azərbaycanda Aİ 92 markalı benzin 0,60 dollara (1 manat) satılır. AI 95 markalı benzinin qiyməti 1,2 dollar (2 manat), AI 98 markalı benzinin qiyməti 1,4 dollardır (2,3 manat).

2022-ci ilin iyununda Aİ-92 benzini Moskvada 46,09-48,31 rubl (0,80-0,83 dollar) arasında dəyişən qiymətlərlə almaq olardı. AI-95 benzini - 50,99-dan 56,59 rubl (0,88-0,98 dollar). AI-98 və yuxarı – bir litr üçün 59,60-dan 63,99 rubla qədər (1,0-1,1 dollar). Yəni, Rusiyada təkcə 92 benzini Azərbaycandan baha satılır. Digər markalar ucuzdur.

İranda benzinin pərakəndə satışı üçün kvota var. Şəxsi avtomobil sahibləri güzəştli qiymətlərlə ayda 60 litr, hibrid avtomobil sahibləri isə 30 litr benzin ala bilərlər. Taksi sürücüləri və motosikletçilər, yük maşınları və təcili yardım maşınları üçün ayrıca kvota nəzərdə tutulub. Kvotalı benzinin bir litrinin qiyməti təqribən 5 ABŞ senti, kvotadankənar isə, yəni sərbəst qiymət bir litri üçün təxminən 10 sentdir.

BƏƏ yanacaq qiymətləri Komitəsi hər ay benzinin qiymətini müəyyən edir, orada da Azərbaycanda olduğu kimi, beynəlxalq qiymət proseslərindən çıxış edirlər. Lakin 2022-ci il iyunun 1-dən BƏƏ-də “Special” markalı benzin (AI 95) bir litr üçü 4,03 dirhəm və ya 1,1 dollara satılır. “Super 98” markalı benzinin litri 4,15 dirhəmdir (1,15 dollar). Azərbaycanda AI 98 markalı benzin 2,4 manata, BƏƏ-də isə 1,8 manata satılır.

Qeyd edək ki, benzinin bizdən daha ucuz olduğu üç ölkədə orta əməkhaqqı Azərbaycanda olduğundan yüksəkdir.

Niyə belədir? Amerika Rutgers Universitetinin professoru, İqtisadi Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri Qubad İbadoğlu hesab edir ki, “Aİ-95 markalı benzinin qiymətinin 40 qəpik artaraq 2 manata çatdırılması ilk növbədə əvvəlcə solyarka və ucuz Aİ-92 benzinin qiymətinin, sonra isə ictimai nəqliyyatda gediş haqqının qiymətinin gələcək artımına hazırlıq işlərinin görülməsi deməkdir".

Neft Araşdırmaları Mərkəzinin rəhbəri İlham Şaban bildirib ki, Azərbaycanda bahalaşmanın səbəbləri arasında benzinin qiymətindəki qeyri-şəffaflığı göstərmək lazımdır. O, Çinlə müqayisə edib: "İyulun 13-dən Çin hökuməti benzin və dizelin tonunun qiymətini 53,5 dollardan 51,3 dollara endirərək, bunu dünya bazarında neftin qiymətinin azalması ilə izah edib. Çində yanacağın şəffaf qiymət sxemi tətbiq olunur: əgər neftin qiyməti 10 gün ərzində dünya bazarında 1 dollardan çox dəyişərsə, o zaman daxili bazarda benzinin qiyməti tənzimlənir”.

Azərbaycanda oxşar səbəbdən benzinin qiymətinin ucuşlaşması cəmi bir dəfə olub: 13 mart 2020-ci ildə. Həmin vaxt neftin dünya bazarı qiyməti fonunda Azərbaycanda Aİ-95 markalı benzin 1,5 manatdan 1,2 manata (20% ) ucuzlaşıb.

Azərbaycan hökumətinin benzinin bahalaşmasını cilovlamaq imkanı var, amma bunu etmir. Məlum olduğu kimi, iyunun 1-dən Aİ-92 markalı benzinin idxalı üçün gömrük dərəcəsinin və aksiz vergisinin 4 aylıq ləğv edilməsi (bir ton üçün 200 manatdan 1 manata endirilməsi) dayandırılacaq. Əgər hökumət idxal olunan benzinin bu növündən gömrük ödənişləri və aksiz vergisi tutmaqdan yenidən imtina etməsə, 92 benzini bahalaşacaq. Məhz həmin sxemə əsasən, hökumət idxal olunan AI 95 və 98 markalı benzinlərə görə rüsumları və aksiz vergilərini ləğv edə bilər.

Azərbaycanda yanacağın qiymətinin ucuzlaşması üçün başqa ehtiyatlar da var. Ekspert Natiq Cəfərli hesab edir ki, Rumıniyada SOCAR-a məxsus neft emalı zavodu olduğundan və Rumıniya Azərbaycan xam neftini aldığından, Rumıniyadakı zavodda bizim nefti Aİ 95 və 98 markalı benzinə çevirmək olar.  Bakıda nefti yüksək oktanlı benzinə çevirən zavod tikilənə qədər. O zaman oradan Azərbaycana tədarük olunan son məhsul bugünkü qiymətlərdən xeyli aşağı olmalıdır. https://turan.az/ext/news/2022/7/free/economics_news/ru/7101.htm

Heç olmasa, bir alıcıya məhdud həcmdə güzəştli satış üzrə İran sistemini tətbiq etməklə ölkə daxilində benzini aşağı qiymətə satmaq imkanına malik olan Azərbaycan hökuməti spekulyant kimi davranmağa üstünlük verir: daxildə baha satmaq üçün xaricdən ucuz almaq. Bir qəpik xərcləmədən milyonlar qazanmaq olar.

Hələlik isə azərbaycanlılar şişirdilmiş qiymətlərdən yan keçmək üçün öz sadə yollarını icad etməyə məcburdurlar. Onlar hesablayıblar və məlum olub ki, avtomobilin çəninə 10 litr 92 markalı benzin, 10 litr 98 markalı benzin töksən, iki marka yanacaq qarışacaq və bir litri 1,7 manata 20 litr Aİ-95 benzini alınacaq. Bu, bir litrə görə 95 benzini üçün müəyyən edilmiş yeni qiymətdən - 2 manatdan 30 qəpik azdır.