Kağız “karusel”ə qarşı elektron səsvermə

Öncədən hazırlanmış seçki bülletenlərinin qutulara qanunsuz olaraq atılması, bəzən də topa şəklində atılması, həmçinin ictimaiyyətə məlum olduğu kimi, seçki prosesinin “üzdəniraq” iştirakçıları ilə dairə və məntəqə seçki komissiyaları sədrləri arasında sövdələşmə hallarının olması göstərir ki,  saxtakarlığın qarşısını almaq üçün istifadə olunan metodlar “işləmir”. Azərbaycanda seçki prosesi səsvermənin nəticələrinin təhrif edilməsində maraqlı olan çox sayda insanın birbaşa iştirakı ilə keçir. Seçkiləri keçirmək üçün dövlət tərəfindən cəlb edilən müəllimlər, MİS işçiləri və kitabxanaçılar sərt ictimai tənqid obyektinə çevriliblər.

Bədnam “insan amili” göz önündədir. Digər ictimai əhəmiyyətli proseslərdə bunun qarşısını almaq üçün  Azərbaycan hökuməti “elektron hökumət” adlandırılan elektron metodlardan istifadə edir. İctimaiyyət bu mexanizmlərin işini populyar ASAN Xidmət mərkəzlərinə (sənədlərə sadələşdirilmiş çatımlılıq xidməti) gedərək görür. Azərbaycan rəhbərliyi bu qurumun yaradılmasını və genişlənməsini özünün ən üstün nailiyyəti hesab edir.

ASAN Xidmət xaricində sıravi vətəndaş hər gün mağazalarda alış-veriş zamanı, kommunal xidmətlərə görə ödəniş həyata keçirərkən plastik-elektron kartlardan istifadə edərkən, öz şəxsiyyətinin identifikasiyası zamanı avtomatik yoxlama qurğularından keçərkən və s. müasir vasitələrin səmərəliliyini və istifadəsinin rahat olduğunu görür.  Azərbaycanda İT sahəsinin inkişafı elə bir səviyyəyə çatıb ki, istənilən vətəndaş evdə və ya xaricdə olarkən dünyanın istənilən nöqtəsinə istənilən şəkildə pul vəsaiti göndərə bilirsə, niyə seçkilərdə yeni texnologiyalar tətbiq edilmir?

Azərbaycanda dövlət xadimləri İT- texnologiyanın tətbiqi ilə seçki prosesinin modernləşdirilməsi barədə danışmırlar, MSK-nın saytında belə iş haqda məlumat yoxdur. Ölkəmiz gecikir, belə ki,  Rusiyada elektron səsvermə texnologiyasının hazırlanması və aprobasiyası aparılır, Estoniyada isə elektron səsvermə artıq tətbiq edilib.

Rusiya MSK-nın saytında bildirilir ki, Rusiyanın seçki praktikasında tətbiq olunması üçün ölkədə məsafəli elektron səsvermə üzrə perspektivli üsullar və texnologiyalar hazırlanır. Rusiya MSK-da seçicilər arasında bir sıra eksperimental sorğu keçirilib. Bundan əlavə, 2008-2009-cu illərdə Voloqda, Tomsk, Vladimir, Volqoqrad vilayətlərində keçirilmiş bələdiyyə seçkilərində sosial- ödəniş kartlarından və mobil rabitə vasitələrindən istifadə edilib. Bu texnologiyadan Tula vilayətində “Selistart 2009” Gənclər Forumunda və “Seliger 2009” Ümumrusiya Gənclər Təhsil Forumunda elektron səsvermənin keçirilməsi zamanı istifadə edilib, 2009-cu il oktyabrın 11-də səsvermə günü Leninqrad vilayətinin Kinqisepp şəhərində mobil rabitə vasitələrindən istifadə etməklə seçicilərin elektron sorğusu üzrə eksperiment aparılıb. Keçirilən bütün eksperimentlər seçicilərin elektron səsvermənin tətbiqi perspektivlərinə loyal yanaşdıqlarını göstərir. Liberal Demokrat Partiyası və Vahid Rusiya Partiyasından bir qrup deputat Moskva Şəhər Dumasına təklif etmişdi ki, 2019-cu ildə keçirilmiş seçkilərdə elektron səsvermə tətbiq olunsun. Beləliklə, Rusiya seçkilərdə bu texnologiyanın tətbiq olunduğu Estoniyadan sonra dünyada ikinci ola bilər.

3 mart 2019-cu il tarixində Estoniyada keçirilmiş parlament seçkilərində 247 232 nəfər və ya seçicilərin 28% -i elektron səsvermədə iştirak edib.

2019-cu ilin yazında məlumat verilmişdi ki, Moskva hakimiyyəti gələcəyə ilk addım atmaq və paytaxt Dumasına seçkilərdə elektron səsvermə üzrə eksperiment aparmaq qərarına gəlib. “Əgər irəliləmək istəyiriksə, risk etməliyik. Gəlin, bu addımı ilk biz ataq, lider olaq”, - martın 6-da Moskva meri Sergey Sobyanin 9-cu Moskva Vətəndaş Forumunda çıxışı zamanı demişdi. Maraqlıdır ki, Moskva müxalifəti yeniliyə qarşıdır.

Elektron səsverməni tənqid edənlər ABŞ-ın təcrübəsinə istinad edirlər. 2000-ci il prezident seçkilərində səslərin qalmaqallı təkrar hesablanmasından sonra demək olar ki, hər yerdə seçki məntəqələrində elektron skanerlər tətbiq edilmişdi. Skaner olmadan əl ilə hesablanma Nyu Hempşir ştatında və Virciniyanın bəzi dairələrində aparılmlşdı. Seçilmiş namizədin adının qarşısında dəlik açılmasını tələb edən “dəlikli bülletenlər” ləğv edilib. Bu cür bülletenlər Florida ştatında prezident seçkilərinin yekunları ilə bağlı şübhə yaratmışdı. Hasablamanı maşın aparır, əgər şübhə varsa, əl ilə yenidən hesablanma aparılır.

Namizədlərin nəticələri arasındakı fərq 0,25% -dən az olduqda yenidən hesablama məcburidir. 2018-ci ilin noyabrında Konqresə son seçkilərdə bu cür hesablanma bir neçə dəfə aparılıb. Əsasən Florida ştatında  respublikaçı Rik Skotun demokrat Bill Nelsonu 12 603 səslə və ya 0,14% səslə üstələdiyi senator seçkisində.

Yeni texnologiyaları tənqid edənlər öz seçiminin dövlətin tabeliyində olan elektron yaddaşda qeyd olunaraq qalmasını istəməyən seçicinin gizliliyini düşünürlər. Həmçinin seçki nəticələrinə təsir edən haker hücumlarının mümkünlüyündən danışırlar. Lakin seçkilərin keçirilməsi və səslərin sayılması üzrə mövcud ənənəvi sistem plastik kartlar və mobil telefonlardan istifadə etmədən daha az təhlükəli və sadə manipulyasiya üsullarını nümayiş etdirir: pulla tutulmuş seçici qruplarını həmin ödəniş edənlərə səs vermək üçün avtobuslarla məntəqələrə gətirirlər (“karusel”).

Azərbaycan MSK düşünməlidir. Siyasi partiyalar isə hökumətə və seçicilərə seçki saxtakarlığının qarşısını almaq üçün müasir metodlar təklif etməlidir.

Turan Facebook istifadəçiləri arasında sorğu keçirərək Azərbaycanda elektron səsvermənin tətbiqinin mümkünlüyü  ilə bağlı oxucuların rəyini soruşub.

Viktor Sapunkov: Əla olardı. Üstəlik, nəticəni saxtalaşdırmaq çətin olardı. Digər bir üstünlük, Azərbaycan vətəndaşı harada olursa- olsun, elektron sistemdən istifadə edərək sərbəst səs verə bilər. Və bu, əlavə səsdir.

Telman Səmədov: Keçid mümkündür, amma bu, yuxarıdakıların xoşuna gəlməyəcək.

Yalçın Balaoğlanov yazır ki, belə bir sistemin işləməsi üçün vətəndaşlar elektron kabinetlərdən istifadə etməyi bacarmalıdır, dövlət isə öncə seçkilər haqda qanunu dəyişməlidir.

Əli Tağızadə yazır ki, Azərbaycanda vətəndaşların yalnız on faizi bu sistemdən istifadə edə bilər. Kağız bülleten sadədir, onu necə doldurmağı öyrətmək lazım deyil. Yalçın Qırğızıstanda istifadə olunduğu kimi seçicinin barmağının elektron ekrana basılması sistemini tətbiq etməyi təklif edir. O yazır ki, bu sistem Qırğızıstanda seçki saxtakarlığını istisna edib.

Proqramçı Nail Vəliyev yazıb ki, onlayn səsvermə sistemini yaratmaq çətin deyil. Ancaq kim yoxlayacaq? 1) onun iş keyfiyyətini? 2) kim zəmanət verəcək ki seçki zamanı “lazımi” namizədlərin xeyrinə səslərin sayı proqram səviyyəsində çoxaldılmayacaq? Yəni, kobud şəkildə desək, bəzi redaktorlar öz saytlarına baxış sayğacını səslə doldurduqları kimi namizədlərin xeyrinə də səslər çoxalacaq.

Əli Tağızadə: Səsvermə zamanı sistemdə nasazlıq olarsa? Yada salın, dünyada elektrosistemə nə qədər hücumlar olub, oğurluq, nasazlıq,  kiberhücumlar və digər hadisələr baş verib və nəticələri xatırlayın. Unutmamalıyıq ki, başqa dövlətlər tərəfindən də müdaxilələr  ola bilər. Elektron səsvermə sistemi çox həssas və etibarsızdır, bunu İT mütəxəssisi olaraq deyirəm. Estoniya bizdən 10 dəfə kiçikdir, onların sistemi bizə uyğun deyil. Hər şeyi daha sadə şəkildə etmək olar. Qapalı, möhürlənmiş və görünən izlər olmadan sındırılması mümkün olmayan, antivandal konteynerlər lazımdır. Həmin qutuların yanında partiyaların və namizədlərin nümayəndələri, həmçinin kənar müşahidəçilər oturmalıdır. Qutular bülletenlə dolduqdan sonra regional qərargaha aparılıb orada həmin nümayəndələrin nəzarəti altında açılmalı, səslər sayılmalı və məlumatlar MSK-ya göndərilməlidir. Seçki məntəqələrində yaramazlar üçün bütün kanallar istisna edilib, yalnız ələ almaq qalır ki, bununla da hər kəs və müvafiq orqanlar mübarizə aparmalıdır. Əlavə xərc yoxdur, 100% nəzarət var. Sistem nə qədər sadə olsa, o qədər etibarlıdır, bütün yeniliklər onu ancaq zəiflədir.

Siyasətçi Tofiq Yaqublu hesab edir ki, elektron səsvermə səsvermənin nəticələrini saxtalaşdırmaq üçün əlverişlidir, çünki elektron sistemin beyni hakimiyyətin istifadəsində olacaq.

Jurnalist İradə İsak bildirib ki, Azxabar.az saytı elektron səsvermə keçirib və qalib Hacı Madər olub. Səhər bunu görən sayt “elektron seçki məntəqəsi” kimi işini dayandırıb.

Vüsal Azayevin fikrincə, seçkilərdə mobil telefonlardan istifadə səsvermənin məxfiliyini pozur, çünki polis telefonların kimə məxsus olduğunu bilir və bütün mobil rabitə şirkətlərinə hökumət nəzarət edir.

Tahir Orucov mobil telefonlardan istifadə zamanı namizədlər arasında seçim sirrini qorumağın mümkünlüyünə şübhə edir.

Kamil Bayramov isə ehtiyat edir ki, vətəndaşlar seçim sirrinin açıqlanmasından qorxaraq səs verməyəcəklər.

İqtisadçı Sabit Bağırov blokçeyn texnologiya sisteminin etibarlı olduğunu xatırladıb. “Düşünmürəm ki, hakimiyyət bunu bilmir. Ancaq tətbiq edəcəkmi?”

Nəzakət Zeynallı bakılılar arasında sosial mənzillərin paylanması ilə bağlı MIDA dövlət saytının işini yada salıb. İlk vaxtlar sayt açılmırdı, bu da sakinlərdə işin obyektivliyinə şübhələr yaradırdı.

Şahin Cəfərli: Elektron səsvermə ilə saxtalaşdırma daha asandır, üstəlik, bədxahı müəyyənləşdirmək çətindir. Şahin bildirib ki,  məsələ hansı səsvermə metodunun tətbiq edilməsində deyil, hökumətin düzgün seçkilər keçirmək üçün siyasi niyyətinin olub- olmamasındadır.

Hüquqşünas Vaqif Hacıbəyli seçki qanunvericiliyinə ciddi dəyişikliyin vacibliyini bildirib. Seçki müşahidəçilərinə səslərin hesablanmasında iştirak hüququ verilməlidir,  9 fevral seçkilərində pozuntulara yol verən günahkarlar isə məsuliyyətə cəlb olunmalıdır.

Daha iki xarakterik fikir:

Əsəd Аббас: İçdən çirkin və satqın yaltaqların sayı həddini aşır.  Nəsə bir şey etmək çox çətindir. Hələlik mübarizə qeyri-bərabərdir. Allah yardımçımız olsun!

Əli Tağızadə: Ağılla hərəkət etsək, onların öhdəsindən asanlıqla gəlmək olar, sadəcə, onların səsverməyə müdaxilə etməsinə  fürsət və imkan verilməməlidir, vəssalam. Bundan məhrum olsalar 0 vəziyyətində olacaqlar və heç bir şeyə təsir edə bilməyəcəklər. Allah deyib: səndən hərəkət, məndən bərəkət.

Və nəhayət, dekabr ayında Estoniyada olan jurnalist Seymur Kazımovdan mühüm məlumat. O bildirir ki, Estoniyada elektron səsvermə seçicilərin 44% -ni əhatə edib. Estoniyalılar yeni metoda tamamilə keçməyin mümkün olmadığını etiraf ediblər.