Levon Ter-Petrosyanın 1997-ci ildəki məlum məqaləsini xatırlayarkən

***

1992-ci ilin baharı

1992-ci ilin baharında “təhlükəsizliyə zəmanət sistemi”nin yaradılması və Dağlıq Qarabağ vilayətinin demilitarizasiyasından danışarkən o, “aşağıdakı variantı təklif etmişdi: Dağlıq Qarabağın tam muxtariyyəti, Dağlıq Qarabağ yollarının tamamilə açılması və Dağlıq Qarabağın normal həyat fəaliyyətinin təmin edilməsi. Bax, düşünürəm ki, bu qərar bu gün həm Qarabağ, həm də Azərbaycan üçün məqbul ola bilər. Düşünmək istərdim ki, Azərbaycanın tərkibində muxtar respublika statusu bütün tərəfləri tam təmin edərdi, axı Qarabağ Azərbaycanın tərkibində qalır, respublikanın ərazi bütövlüyü saxlanılır, qarabağlılar isə öz növbəsində həyat fəaliyyətinə zəmanət əldə edirlər. Bizim mövqeyimiz budur. Biz onu istənilən səviyyədə müzakirə etməyə hazırıq”(1).

O zaman Türkiyənin “Hürriyyət” və “Milliyyət” qəzetlərinə müsahibəsində münaqişənin həlli üçün Bakı və Yerevan tərəfindən kompromislərin vacibliyini səsləndirən L.Ter-Petrosyan Türkiyə ilə danışıqlara hazır olduqlarını bəyan etmişdi. Yerevanda mətbuat konfransında qeyd etmişdi ki, “Dağlıq Qarabağın müstəqilliyi “heç bir xarici ölkə tərəfindən tanınmayacaq”, bu qərarın özü isə “Azərbaycanın daxili işlərinə müdaxilə” kimi interpretasiya olunacaq (2).

Həmin vaxtlarda L.Ter-Petrosyan “Le Figaro” qəzetinə müsahibəsində demişdi ki, Türkiyə ilə diplomatik münasibətlərin qurulması aspektində “soyqırım”ın tanınması üzrə heç bir ilkin şərt qoyulmur. Həmçinin Yerevanın gündəliyində rəsmi Ankaraya qarşı hər hansı ərazi iddiaları yoxdur. Üstəlik, “biz ATƏM-ə qoşulmaqla Türkiyənin sərhədlərini tanıdıq” (3).

1997-ci ilin payızı

1997-ci ilin noyabrında L.Ter-Petrosyan Qarabağ məsələsi ətrafında yaranmış vəziyyətə öz yanaşmasını açıqlamışdı. O bunu eyni zamanda  “Ermənistan Respublikası” qəzetində (Yerevan) və “Nezavisimaya qazeta”da (Moskva) işıq üzü görmüş “Müharibə, yoxsa sülh”. Düşünmək vaxtıdır” məqaləsində açıqlamışdı.  Sonuncu redaksiya erməni prezidentin baxışını öz şərhlərilə önə çəkib. Əsasən Dağlıq Qarabağın taleyinin müəyyən edilməsində dalanın olduğu vurğulanıb. Belə ki, Rusiya da daxil olmaqla, “beynəlxalq birlik indi Zaqafqaziyada gedən mülkiyyət və geosiyasi nüfuz bölgüsündən geri çəkilmək və Dağlıq Qarabağın tanınmasına getmək niyyətində deyil”.

L.Ter-Petrosyan öz proqram məqaləsində ilk növbədə, qeyd edib ki, “müharibə istisna olunmalıdır” və qarşıdurmanı “yalnız sülh danışıqları vasitəsilə” həll etmək lazımdır. Daha sonra qeyd edib ki, “status-kvonu uzun müddət saxlamaq olmaz, çünki buna nə dünya birliyi, nə də Ermənistanın iqtisadi potensialı imkan verməyəcək”. Məsələnin həlli üçün yeganə variant kimi kompromisi müəyyənləşdirib. “Kompromisdən imtina və maksimalizm (mümkün olana yox, maksimuma nail olmaq cəhdləri) Qarabağın tam məhvinə və Ermənistanın vəziyyətinin pisləşməsinə doğru ən qısa yoldur, - L.Ter-Petrosyan konkretləşdirib, (belə ki), bu gün qəbul etmədiyimiz şeyi gələcəkdə xahiş edəcəyik, ancaq almayacağıq, bizim tariximizdə dəfələrlə olduğu kimi”.

L.Ter-Petrosyan bu formulu onunla əsaslandırıb ki, “beynəlxalq birlik Dağlıq Qarabağ ətrafında yaranmış vəziyyətlə uzun müddət barışmayacaq”. Bununla əlaqədar o, “Qarabağın düşməni asanlıqla diz çökdürülə bilən Azərbaycandır” fikrini “olduqca yanlış” adlandırıb.

Əslində “Qarabağın düşməni faktiki olaraq bizim meydan oxuduğumuz beynəlxalq birlikdir. Bu sadə həqiqəti dərk etməmək xalqımızı ağır sınaqlara məruz qoymaq deməkdir”. Bundan əlavə, L.Ter-Petrosyan yazıb ki, “Rusiyada hansı hakimiyyət olursa-olsun Qarabağın müstəqilliyini tanımaya bilməz, çünki öz tərkibində iyirmi Qarabağ var?!”

Bu, başqa məsələdir ki, L.Ter-Petrosyan hamını əmin etmişdi ki, “Ermənistan altında Dağlıq Qarabağın imzasının olmayacağı hər hansı sənədi imzalamayacaq”, yəni nizamlanmaya dair istənilən proqram və müqavilənin altında Dağlıq Qarabağın imzası olacaq”(4).

L.Ter-Petrosyanın məqaləsi erməni cəmiyyəti üçün partlamış bomba effekti yaratmışdı. Bundan sonra baş verənləri isə Moskva politoloqu Mariya Mamikonyandan (“Eksperimental Yaradıcılıq Mərkəzi” - Sergey Kurginyan Fondu) bilmək olar. L.Ter-Petrosyanın fikirlərini “Qarabağ maraqlarına xəyanətin labüdlüyü və əlverişliliyinin nəzəri əsası” kimi xarakterizə edən Mamikonyan baş vermiş hadisələrin (1998-ci il) xronologiyasını  qaynar izlərlə təqdim edib:

20 yanvar - Qarabağ separatçıları Azərbaycan çərçivəsində Qarabağ üçün geniş muxtariyyətlə bağlı ATƏT-in planını qəbul etməyiblər;

18-21 yanvar - Yerevanda silsilə sui-qəsdlər nəticəsində Ter-Petrosyanın üç silahdaşı: Mühafizə İdarəsinin rəisi, daxili işlər nazirinin müavini, paytaxt rayonlarından birinin prefekti yaralanıb;

26 yanvar - Ermənistanın müdafiə naziri Vazgen Sarkisyan mətbuat konfransında milli birliyə çağırıb və bu yaxınlardakı sui-qəsdləri tamaşa adlandırıb;

30 yanvar -2 fevral -Ermənistan hökumətində könüllü istefalar seriyası (L. Ter-Petrosyanın tərəfdarları – qeyd müəllif);

3 fevral - L. Ter-Petrosyanın istefa barədə müraciəti;

4 fevral - Ermənistan parlamentinin prezidentin istefasını qəbul etməsi.

Mariya Mamikonyan bu hadisələri sadalayaraq onları “Ermənistan prezidentinin sakit şəkildə atılması” kimi qiymətləndirib. Onun proqram məqaləsi və “Azərbaycanın ərazi bütövlüyü haqda bəyanatları” istənilən “normal” vətəndaş üçün “olduqca sinik”, “Qarabağ siyasətçiləri (o zaman Ter-Petrosyan Ermənistanında əsas postlarda belələrinin sayı az deyildi) üçün “tamamilə qəbuledilməz idi (5, 6).

2015-ci ildə L.Ter-Petrosyanın mesajı

2015-ci ildə L.Ter-Petrosyan qondarma “erməni soyqırımı”nın 100-cü ildönümü ilə əlaqədar müraciət layihəsini təqdim etmişdi. O qeyd etmişdi ki, Ermənistan Avropa ölkələrini “Türkiyənin Avropa İttifaqına üzvlüyü ilə bağlı danışıqlarda erməni soyqırımının tanınması tələbini ilkin şərt kimi irəli sürməməyə” çağırmalıdır.

Daha sonra onun hazırladığı sənəddə aşağıdakılar yer almışdı: “Ermənistan-Türkiyə münasibətləri və Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizamlanması arasında müəyyən bağlılığın olduğunu nəzərə alaraq, Ermənistan Madrid prinsipləri əsasında sülh danışıqları vasitəsilə bu münaqişəni də həll etməyə hazırdır. Bir şərtlə ki, nizamlama qrafiki reallaşana qədər Dağlıq Qarabağın gələcək statusu ilə bağlı planlaşdırılmış referendumun keçirilməsi şərtləri, müddəti və hüquqi nəticələri, həmçinin Qarabağ əhalisinin təhlükəsizliyinin təminatı məqsədilə beynəlxalq sülhməramlı qüvvələrin yerləşdirilməsilə bağlı məsələlər dəqiqləşdirilsin (7).

L. Ter-Petrosyan-N. Paşinyan: bərabərlik nişanı? Yoxsa?

Yuxarıda qeyd olunan məlumatlar kontekstində L. Ter-Petrosyan və N. Paşinyanın qarşılıqlı münasibətlərinin xarakteristikasını (heç olmasa açıq məlumat əsasında) izləmək maraqlı olardı. Belə ki, məqalənin əvvəlində diqqət etdik ki, hətta bu günədək hazırki erməni baş naziri Ermənistanın birinci prezidentinin adamı hesab edirlər.

2019-cu ildə L.Ter-Petrosyan N.Paşinyanın onun “siyasi xaç oğlu” olması ilə bağlı mətbuatda gedən şərhləri “tamamilə absurd” adlandırmışdı. Ter-Petrosyanın sözlərinə görə, jurnalist fəaliyyəti illərində N.Paşinyan onun ən qatı və barışmaz tənqidçilərindən biri olub. Siyasətə daxil olaraq bir müddət tənqidi dayandırıb, lakin Ter-Petrosyanın rəhbərlik etdiyi “Erməni Milli Konqresi” (EMK), Çiçəklənən Ermənistan Partiyası və İrs Partiyası əməkdaşlıq formalaşdırdıqdan sonra  yenidən gündəmə gəlib. O zaman Paşinyan EMK ilə münasibətlərini pozub. “Bütün bunlar o deməkdir ki, yalnız xəstə beyinlərdə belə sərsəm ideya ola bilər ki, Paşinyan mənim siyasi xaç oğlumdur”, - o yazıb.

Sonra L.Ter-Petrosyan xatırladıb ki, 2012-ci ildən sonra o, Paşinyanla cəmi bir dəfə görüşüb -16 iyul 2018-ci ildə. Və bu rəsmi məlumatla təsdiqlənir. “Bundan sonra mənim baş nazirlə telefonla və ya vasitəçilər yolu ilə heç bir əlaqəm olmayıb”,- o vurğulayıb – (və) əgər kimsə düşünürsə ki, Paşinyanı məsləhətlərlə yönləndirmək və ya ona nəsə diqtə etmək olar, çox yanılır... Mən heç vaxt daha müstəqil və özünə güvənən insana rast gəlməmişəm”.

Bunun ardınca L.Ter-Petrosyan qeyd edib ki, N.Paşinyan öz sələflərinin bəzi prinsiplərini “rədd edib”, məsələn, danışıqlar prosesində “Dağlıq Qarabağın tamhüquqlu tərəf kimi statusunun bərpa edilməsinin vacibliyini vurğulamaqla  Ermənistanın Dağlıq Qarabağın adından danışıqlar aparmasını (8).

2020-ci ilin əvvəlində N.Paşinyan bildirib ki, L.Ter-Petrosyanla “siyasi münasibətləri” 2012-ci ildə başa çatıb”, buna görə də “onların arasında nə ideoloji, nə təşkilati, nə də siyasi əlaqələr var”. N.Paşinyan baş nazir seçiləndən sonra yalnız bir dəfə L.Ter-Petrosyanla görüşüb, “bu, 2012-ci ildə bizim yeganə görüşümüz olub” (9).

Bununla yanaşı, bir çox informasiya resursları diqqəti ona yönəldiblər ki, bu ilin yanvarında N.Paşinyanın L.Ter-Petrosyanı 75 illiyi münasibətilə təbrik etməyib. Bu azmış kimi, Ermənistanın keçmiş başçısının doğum günündə baş nazirin mətbuat katibi, L. Ter-Petrosyanın silahdaşı Vladimir Karapetyan vəzifəsindən azad edilib.

Lakin bu ilin aprelində L.Ter-Petrosyan N.Paşinyanın Covid-19 koronavirusunun yayılmasına qarşı mübarizə xəttini dəstəkləyib, ümidvar olduğunu bildirib ki, Robert Köçəryan və Serj Sarqsyan “nəzarətlərində olan KİV-ə göstəriş verəcəklər ki, hakimiyyətə qarşı sərt mübarizəni dərhal dayandırsınlar”. O həmçinin 2016-cı il hərbi əməliyyatları ilə bağlı şəraitin araşdırılması üzrə parlament komissiyasının işinin dayandırılmasını təklif edib, çünki onun fəaliyyəti “onsuz da gərgin durumda həddindən artıq narahatıq doğurur”(10).

2020-ci ilin iyununda L.Ter-Petrosyanın mətbuat katibi N.Paşinyanın L.Ter-Petrosyanla görüşü barədə məlumatı təkzib edib (novostink.net).

Sentyabrın 9-da isə L.Ter-Petrosyan öz malikanəsində Rusiyanın Ermənistandakı səfiri Sergey Kopırkini qəbul edib (verelq.am).

Nəticə

Yəqin ki, açıq mənbələrdən əldə edilmiş bu qədər azsaylı faktlar belə bir məsələyə aydınlıq gətirir ki, N.Paşinyan və L.Ter-Petrosyanın qarşılıqlı münasibətlərindəki soyuqluq  nə qədər qabardılsa da, baş nazir üçün əsas məqamlarda Ermənistanın ilk prezidenti N.Paşinyanı nümayişkaranə şəkildə dəstəkləməkdən çəkinməyib. Ümumiyyətlə, N.Paşinyanın Qərbpərəst kursu da L.Ter-Petrosyanın proqram göstərişləri ilə assosiasiya olunur.

N.Paşinyanın kimsə tərəfindən tanınmamış qondarma “DQR”i qarşıdurmanın nizamlanması üzrə danışıqlar prosesinə müstəqil vahid qismində daxil etməyə çalışdığı nüans da müəyyən dərəcədə bu yöndə istənilən sənədin altında Dağlıq Qarabağın ayrıca imzasının olması barədə L.Ter-Petrosyanın fikrinin (onun 1997-ci il məqaləsindən)  dəstəklənməsi kimi nəzərdən keçirilə bilər.

Lakin digər tərəfdən, N.Paşinyan L.Ter-Petrosyanın digər proqram məqaləsinin mühüm müddəalarına açıq-aşkar məhəl qoymayıb. Ən azı, sonuncu tərəfindən Dağlıq Qarabağın Azərbaycana məxsusluğunun (geniş muxtariyyət saxlanılmaqla) fiksasiyası aspektində. Yəni Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünün tanınması.

Ancaq belə olduğu halda N. Paşinyanın “birinci prezidentin dəhşətli, çox pis xarakteri var, sonda həmişə o, haqlı çıxır” söyləməsi çox maraqlı olur (11).

Bəlkə hazırkı baş nazir L.Ter-Petrosyanın yuxarıda səslənən “maksimalizm Qarabağın tam məhvinə və Ermənistanın vəziyyətinin pisləşməsinə doğru ən qısa yoldur” fikrini nəzərdə tutub, çünki “bu gün  qəbul etmədiyimiz şeyi gələcəkdə xahiş edəcəyik, ancaq almayacağıq, bizim tariximizdə dəfələrlə olduğu kimi”.

Linklər:

1.«Удачи в этой войне могут быть только временными» (интервью Л. Тер-Петросяна // Комсомольская правда. 5 марта 1992 г.

2.Mart 1992

http://ayintarihi.byegm.gov.tr/m/date/1992-03-07

(дата обращения к сайту – 11 сентября 2018 г.)

3.Sukru Elekdag. Turkiye - Ermenistan Iliskileri // Milliyet 1 mart 1992

http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/Arsiv/1992/03/

4.Цит. по: Левон Тер-Петросян. Война или мир? Время призадуматься

https://1news.az/news/vnimaniyu-pashinyana-stat-ya-ter-petrosyana-kotoraya-lishila-ego-vlasti

5.М. Мамиконян. Кавказ перестраивают

http://zavtra.ru/blogs/1998-02-1721sng

6. О периоде президенства Л. Тер-Петросяна см. подр.: Теймур Атаев. Небольшой экскурс в современную историю армяно-азербайджанского противостояния Или уроки

мировой геополитики с нефтяным привкусом

http://idrak.org.az/ru/1/264

7.Тер-Петросян опубликовал свой проект послания в связи с 100-й годовщиной Геноцида армян

https://rus.azatutyun.am/a/26918510.html

8.Наира Булгадарян. Тер-Петросян назвал бредовой идею о том, что Пашинян является его «политическим крестником»

https://rus.azatutyun.am/a/29787451.html

9.Пашинян-Левон Тер-Петросян: новая-старая интрига с рядом вопросительных знаков

https://verelq.am/ru/node/58232

10.Тер-Петросян поддержал Пашиняна: Армения «в состоянии войны» с эпидемией

https://eadaily.com/ru/news/2020/04/08/ter-petrosyan-podderzhal-pashinyana-armeniya-v-sostoyanii-voyny-s-epidemiey

11.Из статьи Никола Пашиняна в газете "Айкакан жаманак". Цит. по: С юбилеем, мой Президент!

https://www.kavkaz-uzel.eu/blogs/275/posts/41249