Mətbuat Günündə Nəcəflə söhbət edərkən...

Maraqlıdır, indi ətrafda baş verənləri görsəydi, bu və ya digər siyasətçinin, jurnalistin, ya da küçədəki adamların dediklərini eşitsəydi, nə deyərdi? Ola bilsin, bunlara istehzalı təbəssümlə cavab verərdi, yaxud əsəbiləşər və söyərdi, bəlkə də heç əhəmiyyət verməzdi.

80-90-cı illərdə Azərbaycanın ən məşhur və nüfuzlu şəxslərindən biri, jurnalisti, siyasətçisi, milli azadlıq hərəkatının liderlərindən olan Nəcəf Nəcəfov bəzi jurnalist həmkarlarının öz prinsip və əqidəsini pula, mağaza və firmalara dəyişdiyini görsəydi, yəqin ki, çox təəccüblənərdi. Bütün bu metamorfozların cəmi 6-7 ilə baş verməsinə də heyrətlənərdi.

Düşünürəm ki, 90-cı illərin əvvəllərində müstəqil və azad jurnalistikanın qazandıqlarının indi lazımsız olması onu daha çox məyus edərdi. Belə məlum oldu ki, partnomenkulaturanın ənənə və ideologiyası üzərində qələbə qəti deyilmiş. 70-ci illərin qırmızı bayraqlı günlərində olduğu kimi, indi də hökmdarlara oda yazanlar, xalq düşmənlərini söyənlər hakimiyyətin gizli arzusunu anlamaq və onlara yaltaqlanmaq üçun növbəyə dayanırlar.

Məqalə və televerilişlərin xarakterində də heç nə dəyişməyib. Yalnız kommunistlər birdən-birə millətçi olublar, sovet xalqı türk dünyası ilə əvəzlənib, imperialistləri xristianlar əvəz edib. 

Hər şey çox sadədir, lap şərəfli sovet dövrü kimi. Bəs onda plüralizm, azad söz tələb etmək, nəyisə dəyişmək kimə lazım idi? Ona görə lazım idi ki, höcət jurnalistlərin təqib olunmasına göstəriş verən məmur sonradan ölkədə demokratiyanın qələbəsindən danışsın? Ona görə ki, bütün 20-ci əsri yaşamış insanlar yenidən həmin "həqiqətləri" dərk etsinlər: həqiqət də, qanunçuluq da yoxdur, yalnız pulun və hakimiyyətin gücü var və onunla mübarizə aparmaq həm axmaqlıq, həm də təhlükəlidir.

Bəs uğurlar? Həqiqəti deyən müxalifət, yazan müstəqil qəzetlər, nəşrlər? 

Onların həqiqəti partiya mənsubiyyəti, sponsorun orientasiyası, sifarişçinin qonorarının həcmindən asılı olaraq dəyişkən xassəlidir. Ona görə də ağa qara demək olar, hətta onu məhkəmədə də sübut etmək olar. Bunun əvəzində isə "böhtançıdan" mənəvi kompensasiya almaq olar. Bunun hansı əxlaq olduğunu təsəvvür edirsənmi?

Mənası vardımı, Nəcəf? Bəlkə bu ölkəyə və insanlara tamam başqa şey lazım idi. Bəlkə elə ona görə də Tanrı səni erkən öz yanına apardı. Çünki sən burada lazım deyildin?

Nəcəf Nəcəfov kimdir?

Müasir Azərbaycanın görkəmli ictimai və siyasi xadimi olan Nəcəf Adil oğulu Nəcəfovu (1955-1999) əsaslı olaraq müstəqil Azərbaycan jurnalistikasının banisi hesab edirlər.

Zənnimcə, onun həyatının əsas yekunu hələ kommunist dövründə yaşayan ölkədə müstəqil jurnalistikanın əsas ənənələrinin əsasını qoymaq olub. Bu əsaslar 1986-cı ildən Nəcəfin redaktoru olduğu “Molodyoj Azerbaydjana” qəzetində - Komsomol MK-nin orqanında qoyulurdu.

Həmin vaxt rəngsiz Azərbaycan mətbuatı fonunda KİV arasında dərhal liderə çevrilən və bütün SSRİ məkanında məşhurlaşan çap orqanı ortaya çıxdı. Qəzetin uğurunun səbəbi həmin vaxt üçün misli görünməmiş iş üslubu idi – jurnalistlər artıq kor-koranə icraçı deyildilər və onlar üçün qadağan edilmiş mövzular yox idi (kommunist rejimində mümkün olduğu dərəcədə).

Jurnalistlər və ən əsası, oxucular yaradıcılıq axtarışı, fikir azadlığı, mühakimə və mübahisə etmək hüququ əldə etdilər və bunun nəticəsi olaraq uzun illər qadağa altında qalan və qiyam hesab olunan mövzular işıqlandırılırdı. Lakin avtoritar sistemdə həqiqət və ədalət axtarışı jurnalistləri bəlaların əsas mənbəyinə - dövlət quruculuğuna, cəmiyyətin dəyərlər sisteminə, onun üzvlərinin riyakarlığına və açıq-aşkar yalana gətirib çıxarmaya bilməzdi. Bu dərəcədə təhlükəli sərhədə yaxınlaşan “Gənclik” dayanmadı və Azərbaycanda heç kimin heç vaxt etmədiyi bir şeyi etdi – hakimiyyətin, o cümlədən Komsomol MK və Kommunist Partiyası MK-nin rəhbərlərinin nüfuzunu şübhə altına qoydu. SSRİ-də yaranmış və mövcud olan münasibətlər sistemində belə bir şey görünməmişdir. Lakin redaksiyanın mövqeyinin öz məqsədləri olduğunu düşünmək yanlış olardı. Əslində “Molodyoj” qəzetinin jurnalistləri həmin vaxt sovet cəmiyyətinin durğunluğundan oyanmaqda olan təbəqənin ilk cərgələrində gedirdilər, onlar açıqlıqdan istifadə edərək, həqiqəti söyləməyə çalışırdı. Və 80-ci illərin sonlarında artıq bu istək həmişə sarsılmaz hesab olunan totalitar dövlətin qaydalarına sığmırdı.

Azərbaycanda bu missiyanı ilk olaraq üzərinə götürən gənc jurnalistlər qrupuna Nəcəf Nəcəfov rəhbərlik edirdi. Elə həmin vaxt Azərbaycanda şərti olaraq jurnalistlərin dissident hərəkatı adlandırıla biləcək tarixi presedent yarandı. Bu hərəkatın prinsiplərini formalaşdırsaq, onlar bu gün azad mətbuatın prinsipləri adlandırdığımız məqamlarla üst-üstə düşür. Amma həmin vaxt SSRİ-də hələ heç kim bunun nə olduğunu bilmirdi və çox az insan bilirdi ki, ümumiyyətlə mətbuat azad olur.

Qarabağ münaqişəsinin ortaya çıxması ilə Azərbaycanda jurnalist dissidentliyinin xarakteri dəyişmədi. Əksinə, şərtlər ağırlaşdı. Məhz “Molodyoj Azerbaydjana”nın dissident jurnalistləri sayəsində faktiki olaraq milli maraqların müdafiəsi kimi mövzudan qadağa götürüldü. İlk dəfə olaraq respublika vətəndaşları qəzet səhifələrində var səsləri ilə xalqın maraqları üçün təhlükə olduğu və onları müdafiə etmək zərurəti haqqında danışırdılar. Və Azərbaycan xalqının həmin vaxt Moskvaya açıq-aşkar meydan oxumasında Nəcəfin böyük xidməti var idi. Elə həmin vaxt məhz jurnalistlər Qorbaçovun simasında ölkə rəhbərliyinin qəbul etdiyi qərarların məqsədəuyğunluğunu və doğruluğunu şübhə altına alan ilk insanlar oldular. Bu prosesin hərəkətverici qüvvəsi əvvəlki kimi Nəcəf Nəcəfov idi, buna görə o, hakimiyyətin yüksək dövlət vəzifələri müqabilində susmaq təklifini rədd edərək, “Molodyoj”un redaktoru vəzifəsindən məhrum edildi.

Onda 80-ci illərin sonlarında Nəcəf şəxsiyyəti bir çoxları tərəfindən cəmiyyətin həyatını dəyişmək, insanları, milli hərəkatı arxasınca aparmaq və dövlətin başında durmaq iqtidarında olan başqa formasiyaya aid insan kimi qəbul edilməyə başladı.

Dissident ənənələri Nəcəf tərəfindən davam etdirildi və sonradan onun 80-cu illərin sonlarında təsis etdiyi “Azadlıq” və daha sonra ortaya çıxan “Svoboda” qəzetlərində davam etdirildi. Nəcəfin dövründə “Azadlıq” ölkədə ən uğurlu qəzetə çevrildi və həmin vaxt onun Xalq Cəbhəsi Partiyasının orqanı olmasına baxmayaraq, redaktoru ədalət uğrunda mübariz olaraq qalmaqda davam edirdi və qəzetin dar partiya maraqlarının ifadəçisinə çevirmələrinə imkan vermirdi. Nəcəf bu keyfiyyətlərini heç vaxt itirmədi və sonradan dəfələrlə nümayiş etdirdi: həmkarlarını İsgəndər Həmidov və onun kimilərdən müdafiə etdi, 1993-cü  il AXC hökumətinin həyata keçirdiyi daxili və xarici siyasətlə razılaşmadı, həmin il ölkə prezidentinin müşaviri vəzifəsindən nümayişkaranə şəkildə istefa verdi.

O, həmişə konkret şəxslərdən, siyasi qüvvələrdən və digər konyunkturadan üstün olan bu Prinsipləri və Ənənələri hər şeydən üstün tuturdu. Və Nəcəf heç vaxt prinsipial məsələlərdə güzəştə getmirdi.

Nəcəfin özündən sonra qoyduğu böyük jurnalist məktəbi də şübhəsiz ki onun xidmətidir. O, bu gün məşhur KİV-lərə rəhbərlik edən və ya məşhur jurnalist olan (o cümlədən Azərbaycanın hüdudlarından kənarda) onlarca jurnalist tərbiyə etdi.

Azərbaycanda müasir Azərbaycan jurnalistikasına bu qədər güclü və faydalı təsir göstərən və onda bu qədər parlaq iz qoyan ikinci bir şəxsin adını çəkmək çətindir.

Ömrünün son 7 ilində (Elçibəy hökumətinin süqutundan sonra) Nəcəf jurnalistikadan kənar qalmaq məcburiyyətində qaldı. Nə qədər paradoksal olsa da, bunda böyük jurnalistikaya gəlməsi üçün məhz Nəcəfə borclu olan şəxslər, habelə onun siyasətdə arxa-arxaya verib ağır və mürəkkəb yol keçdiyi şəxslər təqsirkar idi. Bu, Nəcəfin həyatında ən böyük ədalətsizlik idi.

Bu günki jurnalist mühitində vəziyyəti təhlil edərkən, daha bir paradoks ortaya çıxır – söz azadlığı jurnalistlərin vicdanlılığına zəmanət vermir. Bundan başqa, KİV və jurnalistlər özlərini müdafiə etmək üçün birləşmək iqtidarında deyillər. Və bu, o zaman baş verir ki, Azərbaycanda mətbuatın müdafiəsinə xidmət etməli olan jurnalist birlikləri və təşkilatları rahat bir şəkildə mövcuddur və çoxalır. Jurnalist etikası normalarını müəyyən edən sərhədlər və meyarlar xeyli pozulub.

Bu gün jurnalist mühitində kifayət qədər reketlər də, qabiliyyətsizlər də, təsadüfi insanlar da var. Belə insanların cəzalandırılmasını söz və KİV azadlığının pozulması hesab etmək olarmı? – bu sualın cavabı da birmənalı deyil.

Nəcəfin yaratdığı jurnalist ənənələrinin itirilməsi Azərbaycan jurnalistikasının ən yeni tarixinin acınacaqlı yekunlarından biridir.