Mülki-Prosessual Məcəllənin fəlsəfəsini haqqında

Hörmətli deputatlar,

Sizdən xahiş edirəm, Milli Məclisə gizli zərflərdə daxil olan qanunvericiliyə düzəlişlər konqlomeratının qəbuluna tələsməyin, çünki mahiyyət etibarilə bunlar əsasən Azərbaycan Respublikası prezidentinin 03.04.2019-cu il tarixli "Məhkəmə-  hüquq sistemində islahatların dərinləşdirilməsi haqqında" fərmanının və ümumilikdə, Azərbaycanın Milli Təhlükəsizlik Konsepsiyasının mürtəce destruksiyasıdır.

Təəssüf ki, antixalq qərarların sprinter üsulları ilə  sıxışdırılması vaksin qanunvericiliyinin bütün özəlliklərini ətraflı işıqlandırmağa imkan vermir, bununla əlaqədar aşağıdakılara diqqət yetirməyinizi xahiş edirəm.

1) Tarif Şurasının və imperator Vespasianın ən yaxşı ənənələrindəki təkliflərin iştirakçıları və həmiştirakçıları təklif olunan bütün yeniliklərin Azərbaycan xalqının rifahına, vətəndaşların hüquq və mənafelərinin qorunmasına və rifahının yüksəldilməsinə yönəldiyini iddia edirlər.

İnformasiya zombiləşməsilə bağlı sağlıqlarda "Mülki-Prosessual Məcəllənin fəlsəfəsini əhəmiyyətli dərəcədə dəyişən konseptual yeniliklərdən, xarici ölkələrdə məhkəmələrin və beynəlxalq məhkəmələrin qabaqcıl təcrübəsinin, Dünya Bankının DoingBusiness layihəsinin, İqtisadiyyat Nazirliyi, Vəkillər Kollegiyası, Amerika Ticarət Palatasının və sair tövsiyələrinin nəzərə alınmasından danışılır".

Qeyd olunur ki, "məhkəmələr rüsumların artırılmasında maraqlı deyil, çünki bundan onlara yalnız 2 faiz düşür, hərçənd ki, bütün məbləği onlara vermək lazımdır;.. dövlət rüsumları haqqında qanun aztəminatlı adamları yığımların ödənilməsindən azad edir...və sair və ilaxır.

Lakin uydurma və timsahın gözyaşlarına qarışmış bu cür demaqogiya artıq komik deyil.

Əvvəla, təbiətdə Azərbaycan qanunvericiliyinə mürtəce dəyişikliklərin və əlavələrin qəbul olunmasını şərtləndirən "qabaqcıl təcrübə və tövsiyələr" yoxdur. Bu, yumşaq desək, doğru deyil. Məlumat üçün: Amerika Ticarət Palatası Azərbaycanda bütün xarici investisiyaların 80 faizinin maraqlarını dəstəkləyən və təşviq edən biznes- assosiasiyadır.

   Adı ingilis dilində verilən Dünya Bankının layihəsi isə ancaq biznesin aparılması metodikasından ibarətdir. O, mütəxəssislərə "Biznesi necə qurmalı” brendi ilə tanışdır.

Əlbəttə, əgər kimsə məhkəmə icraatına və ədalət mühakiməsinə biznes prizmasından baxırsa, tövsiyələr yerinə düşmüş olacaq.

"Mülki Prosessual Məcəllənin fəlsəfəsini əhəmiyyətli dərəcədə dəyişən konseptual yeniliklər" haqda fikir yalnız ədalətsiz marketinqdə yararlı olan səs-küylü aloqizmlər, abrakadabra toplusudur.

       Azərbaycan qanunvericiliyinin fəlsəfəsi  nəzəri baxışlar sistemi, əqli fəaliyyət və idrak forması kimi Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əsaslanır. 158-ci maddəyə əsasən xalq hakimiyyətinə və dövlətin əsaslarına birbaşa və dolayısı ilə əlavələrin qəbul etdirilməsinə yol verilmir.

Razıyam ki, Azərbaycan hakimlərinin ümumi məhkəmə rüsumlarının haradasa 2 faizinə ehtiyacı yoxdur, ancaq qalan 98 faizi də onlara vermək düzgün deyil. Sıxışıb qalıb tamamilə təsərrüfat hesabına keçə bilərlər.

Bundan əlavə, "Dövlət rüsumu haqqında" qanuna yeni 4.1-5-ci maddənin daxil edilməsi geniş jestə ziddir. Bu maddəyə görə, 5000 manata qədər bütün dövlət rüsumunun 50 faizi sosial müdafiənin artırılması və hakim heyətinin  şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün məhkəmələrə veriləcək. Biznesmenlər saymağı bacarırlar.

İkincisi, hazırkı və təklif olunan dövlət rüsumlarının həcminin müqayisə edilməsi göstərir ki, xalqa göstərilən qayğı həftəlik qiymət artımını istehlakçıların hüquqlarının və maraqlarının müdafiəsilə izah edən marketlərdə olduğu kimidir.

Belə ki, hələlik qüvvədə olan "Dövlət rüsumu haqqında" qanunun 8-ci maddəsinə əsasən iddianın dəyəri 500 manatdan artıq olduqda  dövlət rüsumu 30 manat təşkil edir.

25.06.2021-ci il tarixli "konseptual" layihəyə əsasən 30 manatlıq dövlət rüsumu iddianın dəyəri 1000 manatadək olduqda tutulacaq, dəyəri 1000 manatdan 10000 manatadək iddia zamanı isə  30 manat üstəgəl  1000 manatı aşan məbləğin 1 faizi; 10000 manatdan 100000 manatadək 120 manat üstəgəl 10000 manatı aşan məblğin  0,3 faizi; 100000 manatdan 1000000 manatadək 390 manat üstəgəl 100000 manatı aşan məbləğin 0,1 faizi; 1000000 manatdan yuxarı iddia 1290 manat üstəgəl 1000000 manatı aşan məbləğin  0,05 faizi, lakin 50000 manatdan çox olmayaraq tutulacaq.

Müvafiq olaraq, 25.06.2021-ci il tarixli layihəyə əsasən yuxarıda göstərilən məbləğin 50 faizini  təşkil edəcək apellyasiya və kassasiya şikayətləri üçün dövlət rüsumlarının həcmi artacaq. Həmçinin digər iddia və ərizə növləri üçün dövlət rüsumlarının məbləği bir neçə dəfə artırılır.

Müqayisə üçün qeyd edək ki, hələlik qüvvədə olan qanuna görə, apellyasiya və kassasiya şikayətləri üçün dövlət rüsumunun məbləği 10-15 manat təşkil edir.

Bu da xalqa qayğı..Nəzərdə tutulanların mahiyyəti ondan ibarətdir ki, "konseptual yeniliklər" qəbul edildikdən sonra orta təbəqəli Azərbaycan sakinləri, hələ aztəminatlılardan danışmırıq, dövlət rüsumunu ödəyə bilməyəcəklərinə görə məhkəmədə maddi baxımdan əhəmiyyətli olan hüquqlarının pozulmasını məhkəmədə müdafiə etmək imkanından məhrum olacaqlar. 

Yüzlərlə yaşayış yerinin qanunsuz sökülməsi, torpaq sahələrinin ələ keçirilməsi və digər özbaşınalıqlar məhkəmə müdafiəsi olmadan qalacaq, belə adamlar üçün ədalət mühakiməsinə çıxış imkanları qapanacaq.

Məhkəmələr isə yalnız oliqarxlar və onların əlbirləri üçün çəkişmə olacaq ki, onlar üçün 50000 manat problem deyil.

 “Dövlət rüsumları haqqında qanun aztəminatlı adamları yığımların ödənilməsindən azad edir" fikrinə gəlincə, bu da yumşaq desək, doğru deyil.

25.06.2021-ci il tarixli layihədə belə müddəalar yoxdur, əksinə, mövcud qanunla müqayisədə cüzi imtiyazlara malik subyektlərin sayı azaldılıb.

2)  Görünür, “islahatçılar” tərəfindən təklif olunan Mülki-Prosessual Məcəllənin 402-ci maddəsinin yeni redaksiyası da Azərbaycan vətəndaşlarının əsas kütləsini ədalət mühakiməsinə çıxışdan məhrum etmək məqsədi güdür.

Bu maddəyə əsasən mülki işlər üzrə 5000 manatdan və kommersiya mübahisələri üzrə 10000 manatdan az olan işlərə kassasiya qaydasında baxılmayacaq.

Və kassasiya hüququna və  mülkiyyət və iqtisadi zəmində ayrı-seçkiliyin yolverilməzliyinə dair heç bir beynəlxalq müqavilə buna əngəl olmur.

3)  Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq müqavilələrində təsbit olunmuş məhkəmə icraatının əsas prinsiplərindən biri aşkarlıqdır.

Bununla yanaşı, 25.06.2021-ci il tarixli layihəyə əsasən Azərbaycan Respublikası Mülki-Prosessual Məcəllənin 10-cu maddəsinə (Məhkəmə çəkişməsinin açıqlığı) aşağıdakı maddələrlə - 159-cu (iddianın təmin edilməsi haqqında ərizəyə baxılma), 269-cu (şikayətə baxılma), 284-5-ci (ərizəyə baxılma qaydası), 414.1 (kassasiya şikayətlərinə baxılma müddəti və qaydası), 422-ci (kassasiya qərarlarına yenidən baxılması), 431-3-cü (yeni hallar üzrə məhkəmə aktlarına yenidən baxılması qaydası) və sair (cəmi 11 maddə)  nəzərdə tutulmuş hallarla bağlı işlərə yazılı qaydada, yəni, məhkəmə iclasları keçirilmədən və tərəflərin izahatları dinlənilmədən baxılması barədə müddəaların əlavə edilməsi nəzərdə tutulur.

Yaxın keçmişdə NKVD-nin bədnam "üçlüyü"nün işlərinə bu cür baxırdılar, hətta o vaxt da bunu aşkarlıq adlandırmağa çəkinirdilər.

Tərəflərin izahatlarının dinlənilməsi ilə məhkəmə iclasları məhkəmə icraatının və ədalət mühakiməsinin əsasıdır. Əks halda məhkəmə icraatı da yoxdur, ədalət mühakiməsi də yoxdur. Dibdə ancaq özbaşınalığın sonunun məlum tarixilə "üçlüklər" qalır.

4) Lobbiçilər və digər əlaqədar şəxslər “Mülki Prosessual Məcəllənin fəlsəfəsini əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirən konseptual yeniliklər”ə Məcəllənin 174-cü maddəsinə  aşağıdakı məzmunda əlavələr edilməsini təklif edirlər: "Əgər tərəf, onun nümayəndəsi və vəkil açıq-aydın əsassız şəkildə vəsatət və ya şikayət verərsə və işə tez bir zamanda baxılmasına və həll olunmasına  maneçilik törədərsə, məhkəmə onları   500 manatadək məbləğdə cərimə edə bilər. Cərimənin məbləği ağlabatan həddə konkret hallar nəzərə alınmaqla məhkəmə tərəfindən müəyyən edilir".

Bununla yanaşı, Mülki-Prosessual Məcəllədə iş vaxtı itkisinəgörə qarşı tərəfin və ya dövlətin xeyrinə ağlabatan həddə cərimələri nəzərdə tutan 120-ci maddə var.

Beləliklə, Mülki-Prosessual Məcəllənin 174.5-ci maddəsində yalnız vəkilin məsuliyyəti vurğulanıb ki, bu da Azərbaycanda məhkəmə icraatını sonu öncədən məlum olan məzhəkəyə çevirmək üçün mürtəce cəhdlərin elementi sayılır.

Məlum olduğu kimi, məhkəmə icraatı iddiaların, vəsatətlərin və şikayətlərin, tərəflərin izahatlarının (ifadələrinin) və sair  verilməsindən ibarətdir.

Bir qayda olaraq, vəsatət və şikayətlər olmadan məhkəmə icraatı olmur və ola bilməz. Qanun apellyasiya və kassasiya şikayətlərinin verilməsini nəzərdə tutur, həm də sonuncular vəkilin mütləq iştirakı ilə baş tutmalıdır.

Mülki-Prosessual Məcəllənin 68-ci maddəsinə əsasən vəkil iş üzrə iştirakçı şəxslərin tapşırığına əsasən etibarnamə əsasında məhkəmə aktlarından şikayət və vəsatətlər verməyə, qanunla nəzərdə tutulmuş digər hüquqları həyata keçirməlidir.

Bir qayda olaraq, prosesdə hər iki tərəfdən vəkillər iştirak edirlər. Bir qayda olaraq, proses nəticəsində tərəflərdən biri haqlı (qalib), digəri isə uduzmuş olur. Mülki prosesdə vəkil hər zaman kiminsə nümayəndəsidir. Vəkil vəzifədir, peşədir.

Vəkillərin cərimələnməsilə bağlı təklifin müəllifləri Birləşmiş Millətlər Təşkilatının səkkizinci Konqresinin (28.08-07.09.1990) qəbul etdiyi "Hüquqşünasların roluna dair əsas prinsiplər"i unudublar, bilmirlər, ya da qəsdən məhəl qoymurlar: Bu prinsiplərə əsasən:

“...Hökumət öz ərazisində olan və onun yurisdiksiyasına düşən bütün şəxslərin irqi  əlamətinə, dərisinin rənginə, etnik mənşəyinə, cinsinə, dilinə, siyasi və ya digər əqidəsinə, milli və ya sosial mənşəyinə, əmlakına, sosial, iqtisadi və ya digər vəziyyətinə görə ayrı-seçkilik kimi hər hansı fərq qoymadan hüquqşünaslara effektiv və bərabər çatımlılıq imkanları ilə bağlı effektiv prosedurları və çevik mexanizmləri təmin edir. 

... Hökumət yoxsullara və zəruri hallarda əlverişsiz vəziyyətə düşən olan digər şəxslərə hüquqi xidmət göstərilməsi üçün kifayət qədər maliyyə və digər vəsaitin verilməsini təmin edir. Hüquqşünas assosiasiyaları xidmətlərin, vəsaitlərin və digər resursların təmin edilməsində əməkdaşlıq edirlər.

... Hökumətlər və hüquqşünas assosiasiyaları hüquq və vəzifələri haqqında qanuna uyğun olaraq adamların öz hüquqları və vəzifələri,  onların əsas azadlıqlarının qorunmasında hüquqşünasların mühüm rolu barədə məlumatlandırılması üzrə proqramların həyata keçirilməsinə kömək edirlər. Yoxsullara və əlverişsiz vəziyyətə düşən digər şəxslərə yardım göstərilməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir ki, onlar öz hüquqlarını müdafiə edə bilsinlər və lazım gəldikdə hüquqşünaslara kömək üçün müraciət etsinlər.

...Hüquqşünaslar öz müştərilərilə bağlı aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirirlər:

a) müştərilərə onların hüquqları və vəzifələrinə,  onlara aid olduğu dərəcədə hüququ sistemə dair məsləhətlərin verilməsi;

b) müştərilərə hər hansı əlçatan vasitələrlə yardım göstərilməsi, onların və ya onların maraqlarının qorunması üçün qanunvericilik tədbirlərinin görülməsi;

  c) zəruri hallarda məhkəmələrdə, tribunalarda və ya inzibati orqanlarda müştərilərə yardım göstərilməsi.

... Hökumətlər hüquqşünasları aşağıdakılarla təmin edir: a) hüquqşünaslar təhlükələrdən, maneələrdən, qorxutmadan və ya əsassız müdaxilədən azad şəraitdə öz peşə vəzifəsini yerinə yetirə bilməlidir; b) səfərlərə gedə və öz müştəriləri ilə ölkə daxilində və onun hüdudlarından kənarda maneəsiz məsləhətləşə bilməlidir; c)qəbul edilmiş peşə öhdəliklərinə, norma və etikaya  uyğun olaraq törədilən istənilən hərəkətə görə məhkəmə təqibinə, məhkəmə, inzibati, iqtisadi və ya digər sanksiyaya, həmçinin belə təqib və sanksiya ilə bağlı təhdidlərə  məruz qalmamalıdır. 

... Hüquqşünaslar öz funksiyalarının icrası nəticəsində öz müştəriləri və ya müştərilərinin maraqları ilə eyniləşdirilmirlər.

... Hüquqşünaslar müvafiq məhkəməyə yazılı təqdimat şəklində edilmiş ərizələrlə və ya məhkəmədə şifahi çıxışlarla bağlı və ya  məhkəmədə, tribunalda və ya digər hüquqi və ya inzibati orqanda  öz peşə vəzifəsini yerinə yetirərkən

mülki və cinayət immunitetindən istifadə edirlər. 

Mülki-Prosessual Məcəllənin  174.5-ci maddəsinin definasiyası vəsatət və şikayətlərin əsassız verilməsi və işə tez baxılmasına və həll edilməsinə mane olma haqqında müddəalardan ibarətdir.

Əsassızlığın təsdiqi subyektiv kateqoriyadır. Vəsatət və şikayətlər həmişə əsaslandırılır, amma kiminsə bunu əsassız hesab etməsi başqa məsələdir. Tələblərdən (etirazlardan) başqa ərizələrin və şikayətlərin heç bir əsasının olmaması ilə bağlı vəziyyət uydurulub praktikada mövcud deyil.

Beləliklə, hesab etmək olar ki, təklifin müəllifləri  vəsatətin və şikayətin əsassızlığı altında tutarsızlıq (bu da eyni şey deyil) başa düşürlər. Lakin belə nəticəyə gəlməkdən ötrü əvvəlcə  ərizə və ya şikayətə baxmaq, təhlil etmək, müqayisə etmək lazımdır və qanunla müəyyən edilmiş qaydada rədd etmək lazımdır. Əks təqdirdə, məsələ "axmaq özünsən" mərhələsindən tərpənməyəcək və özbaşına qərarın öz əsassız və qeyri-legitim olacaq.

Əlbəttə ki, kimisə (ilk növbədə, vəkili) cərimələmək və susmağa məcbur etmək daha asan və tezdir, ancaq bu, artıq bir rəqabət və ədalət deyil, inkvizisiyasının başlanğıcıdır.

Əsassız vəsatətlərə və şikayətlərə görə cərimə təklif edən müəlliflər unudurlar ki, qanunla apellyasiya və kassasiya şikayətləri hüququ qalır. Voxsa onların da verilməsinə görə cərimə istəyəcəklər?

Lobbiçilərin məntiqilə vəsatətlərin və şikayətlərin tutarsızlığını məhkəmə özbaşına metodika üzrə müəyyən edəcək. Vəsatət və şikayət məqsədlərə, istəklərə və ya göstərişə uyğun gəlmirsə, deməli, əsassızdır (tutarsızdır)! Asan və sadə, qənaətli və çevik. Elektron prosesdir. Yeri gəlmişkən, bizdə əsassız olaraq adlandırdıqları kimi elektron məhkəmə deyil, sadəcə, kargüzarlığın qismən kompüterləşdirilməsidir.

Görünür, işə baxılmasına və həll edilməsinə mane olmaq barədə iddia əsassız vəsatətlərin və şikayətlərin verilməsi məsələsindən irəli gəlir. Vəsatət və şikayətlər olmasa, qərarları elektron rejimdə möhürləmək mümkün olacaq. Amma o zaman nə məhkəmə icraatı olacaq, nə də ədalət mühakiməsi.

Hörmətlə,

Cavanşir Süleymanov

Hüquq elmləri doktoru, professor 

07 iyul 2021-ci il