Sahibkar niyə kapital bazarına müraciət etmir?

Azərbaycanda kiçik və orta müəssisələrin (KOS) sayının getdikcə artsa da onların ölkə iqtisadiyyatında töhfəsi əhəmiyyətli dərəcədə deyil. KOS-ların inkişafını əngəlləyən amillərdən biri də maliyyə resurslarına əlçatanlılığının zəif olmasıdır. Ölkədə biznes mühiti qiymətləndirilərkən həm beynəlxalq qurumlar, həm də yerli təşkilatlar tərəfindən KOS-ların öz biznesini inkişaf etdirmək üçün tələb olunan maliyyə resursu cəlb etmək də çətinlik çəkdikləri xüsusilə vurğulanır. Onların bir qismi maliyyə tələbatını daha çox daxili imkanlar hesabına həll etməyə çalışsalar da, xarici mənbələrə müraciət edənlər də az deyil.

Azərbaycanda fəaliyyət göstərən kiçik və orta müəssisələri dünyada geniş yayılmış maliyyələşmə mənbələrindən əsasən bank kreditlərinə üstünlük verirlər. Ancaq kredit faizlərinin yüksək olması, tələb olunan məbləbin əldə edilməsinin çətinliyi və güzəşt müddətlərinin az olması KOS-ların bu resurslara əlçatanlılığını zəiflədir. Alternativ mənbə olan qiymətli kağızlar bazarından maliyyə cəlb etmək təcrübəsi isə kiçik və orta müəssisələrdə yox dərəcəsindədir. Ancaq qiymətli kağızlar bazarı vasitəsilə maliyyələşmə banklara nisbətən üstünlük versələr də, bu yolla maliyyə vəsaiti cəlb etmək təcrübəsi azdır. Bu mənbələrdən bir qayda olaraq iri şirkətlər yararlanır.

İqtisadi Təşəbbüslərə Yardım İctimai Birliyinin USAİD-in maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirdiyi “Azərbaycanda kiçik sahibkarlığın inkişafına dəstək” layihəsi çərçivəsində aparılan tədqiqatda da deyilir ki, qiymətli kağızlar bazarının böyüməsi bir qayda olaraq dövlət qiymətli kağızlarının payının artması hesabına baş verir, ancaq 2014-cü ildə ilk dəfə olaraq korporativ kağızlar bazarın artımını təmin edib. Dövlət qiymətli kağızlarının payı 2011-ci ildə 75,8%, 2012-ci ildə 85,9%, 2013-cü ildə 80,3% olsa da, 2014-cü ildə 46,7%-ə düşüb. 2014-cü ildə korporativ sektorun payının artması kommersiya bankları hesabına baş verib. Mərkəzi Bankın bankların məcmu kapitalını 50 milyon manata çatdırmaq tələbi bankları bazara üz tutaraq səhmləşmə yolu ilə kapitallarını artırmağa məcbur edib. Digər tərəfdən İpoteka Fondunun istiqrazları və Cənub Qaz Dəhlizi QSC-nin vəsait cəlb etməsi üçün yerləşdirilmiş istiqrazları artıma təsir göstərib.

İqtisadçı ekspert Samir Əliyev deyir ki, kredit resurslarına nisbətən ucuz başa gələn istiqraz vasitəsilə borclanmaya KOS-lar maraq göstərmirlər: “Ölkə üzrə kredit faizlərinin orta dərəcəsi 14% olduğu halda, istiqraz yolu ilə vəsait cəlbi təxminən 11-12%-ə başa gəlir. Bakı Fond Birjasının (BFB) əməkdaşlarının hesablamalarına görə, 10 milyon manatlıq istiqraz buraxılması üçün ödəniləcək komissiyalar 166-195 min manat arasında dəyişdiyi halda bu məbləğ bank krediti üçün 210-300 min manat təşkil edir. Bütün bunların qarşılığında qiymətli kağızlar bazarı məhdud sayda iri müəssisənin maliyyə cəlbetmə məkanıdır”.

Kredit və qiymətli kağızlar vasitəsilə maliyyə cəlbinin müqayisəsi

BFB-nin ticarət və üzvlük qrupunun rəhbəri Talat Kalayev müəssisələrin istiqrazlar hesabına maliyyə cəlb etməsində maraqlı olmamasını həm məlumatsızlıqla, həm də müəssisənin keçməli olduğu prosedurların çoxluğu ilə əlaqələndirir.  

KOS-lar listinqdə qiymətli kağızlarını BFB-də satışa çıxarmağa və onu satmaqda maraqlı deyillər. Hazırda cəmi 2 şirkət BFB-də listinq olunub ki, bunların hər ikisi iri müəssisədir. Bunun əsas səbəbi kimi şirkətlərin şəffaflıqda, hesabatlılıqda maraqlı olmamalar/ını göstərmək olar.

Səhm məsələləri üzrə ekspert Hafiz Babalının fikrincə, şəffaflıq və hesabatlılıq olmadan listinq olunmaq mümkün deyil. Maliyyə resursuna ehtiyacı olan şirkətlərin əksəriyyəti ya gəlirini gizlədir, ya da xərcini şişirdir. Nəticədə rəsmi mənfəəti ya olmur, ya da cüzi olur. Rəsmi dividend verən şirkətlər də çox azdır. Belə vəziyyətdə investorlar bu tip şirkətin səhmini və ya istiqrazını almaqda maraqlı olmurlar.

Sahibkarların kapital bazar4ı vasitəsilə maliyyələşmə imkanlarının gemişləmdirilməsi gəlincə, Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsindən bildridilər ki, Azərbaycanda iqtisadi subyektlərin, eləcə də sahibkarların maliyyə xidmətlərinə çıxış imkanlarının daha da genişləndirilməsi, o cümlədən kredit vəsaitləri hesabına maliyyələşmə mənbələrinə alternativ olaraq, kapital bazarlarından maliyyələşmə mexanizmlərinin daha da inkişaf etdirilməsi və təkmilləşdirilməsi vəzifəsi “2011-2020-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında qiymətli kağızlar bazarının inkişafı” Dövlət Proqramı ilə müəyyən edilib: “Bu vəzifənin icrası istiqamətində  şirkətlərin kapital bazarlarına çıxış üçün hazırlanması və bu sahədə onlara məsləhət xidmətlərinin göstərilməsi məqsədilə 2014-cü ilin aprel ayında Bakı Fond Birjası tərəfindən “Listinq Məsləhət Proqramı”-na (LMP) start verilmişdir. LMP-nin əsas məqsədi ölkə iqtisadiyyatının müxtəlif sektorlarında fəaliyyət göstərən şirkətləri kapital bazarının üstünlükləri və buradan vəsait cəlb etməyin yolları barədə məlumatlandırmaqdan və bununla da həmin şirkətlərin kapital bazarlarından əlverişli şərtlərlə maliyyə vəsaitləri cəlb etməsinə peşəkar və tam ödənişsiz əsaslarla dəstək olmaqdan ibarətdir. Proqram çərçivəsində listinq komitəsi formalaşdırılmış, komitənin tərkibi və Əsasnaməsi təsdiq edilmiş, audit, broker və hüquq xidmətləri göstərən 10 təşkilatla tərəfdaşlıq müqaviləsi imzalanmışdır. 2014-cü ilin sonuna Listinq Məsləhət Proqramına 2 şirkətlə Proqrama qoşulmaq məqsədilə memorandum imzalanıb. Eyni zamanda, Listinq Məsləhət Proqramının təşviqinin tərkib hissəsi olaraq proqram üzvlərinə “Təlimçilərin Təlimi”, “İlkin Kütləvi Təklif (İPO) və Listinq” mövzularında seminarlar təşkil olunub”.

Komitədən bildirdilər ki,  Dövlət Proqramında özəl sektorun kapital bazarlarından maliyyələşmə və bütövlükdə investisiya imkanlarının genişlənməsini nəzərdə tutan “Qiymətli kağızlar bazarında əlverişli vergi mühitinin formalaşdırılması məqsədilə təkliflərin hazırlanması və təqdim edilməsi” tədbiri nəzərdə tutulub. Həmin təkliflər aşağıdakılardır:

1. dividentlərdən ikili vergitutma yanaşmasının ləğv edilməsi;
2. qiymətli kağızların realizasiyası üzrə gəlirin vergiyə cəlb olunması üzrə prefensial yanaşmanın tətbiqi; 
3. qiymətli kağızların yerləşdirilməsi zamanı nominaldan yuxarı dəyərin vergiyə cəlb olunmasının aradan qaldırılması; 
4. sabit qiymətli kağızların vergiyə cəlb olunması üzrə siyasətin müəyyən olunması; 
5. investisiya fondları və aktivlərin idarə edilməsi fəaliyyəti üzrə vergi siyasətinin formalaşdırılması; 
6. qiymətli kağızların listinqinin stimullaşdırılması üzrə vergi güzəştlərinin tətbiqi; 
7. qiymətli kağızlar bazarında ƏDV-nin tətbiq olunması üzrə siyasətin formalaşdırılması üzrə müddəalardan ibarətdir.

Qeyd olunan təkliflər Vergilər Nazirliyi ilə də müzakirə olunmuş və ilkin razılaşma əldə olunmuşdur. Təkliflərin cari ilin may ayında müvafiq qurumlarla müzakirəsi nəzərdə tutulur.