SÖZÜN DOĞULMASI VƏ ÖLMƏSI

Anektoddan başlayıram. Bu təsadüfi deyil. Əgər söz azadlığından danışırıqsa gərək söz azadlığı adacıqlarına hörmətlə yanaşaq. Bu adacıqlar sözün monopoliysı dövlətə və bəzən, Kilsə də daxil olmaqla dövlətin xidmətində duran ideoloji institutlara məxsus ölkələrdə spontan yaranıb inkişaf edir.
Rusiyada qadağan olunmuş problematika ilə səsləşən anektod hələ inqilabdan əvvəl yaranmışdı. Amma özünün heç yerdə görünməmiş yüksək həddinə sovet hakimiyyəti dövründə, ənənəvi erotik mövzu üzərində siyasi tematikanın qələbəsilə çatdı. Siyasi mövzunun seksual mövzu üzərində qələbəsi nə qədər parlaq, , anektod nə qədər gülməli olursa, həmin ölkədə həyat da o qədər dəhşətli olur.Siyasi lətifə istənilən totalitar cəmiyyətin yol yoldaşı ,onun doğma ləkəsidir.Siyasi anektod siyasi əsarətin indikatorudur. Eyni zamanda boğuq, lakin aydın hiss olunan müqavimətin həyat vəsiqəsidir. Hakimiyyətə məxsus və onun atributuna dönmüş düşüklük anektod üçün antiteza rolu oynayır. Və ölkənin idarəçiliyində düşüklük nə qədər şiddətlidirsə rejim də oqədər qaniçən olur.
Anonimlik anektodun ən müdhiş xüsusiyyəti olaraq qalmaqdadır. Anektoddakı anonimlik dövlətin repressiv aparatının anonimliyini güzgü kimi əks edir. Hələ bu günə qədər heç bir anektodun müəllifini heç kim axtarıb üzə çıxara bilməyib, yalnız anektod danışanları tutub cəzalandırıblar. Düşünürəm ki, insanlar anektodu cəmiyyətə metafizik niyyətlərçin metafizik üsullarla fırıldadırlar. Əgər cəmiyyət məhvə məhkumdursa ruhi stabilizator funksiyasını anektod öz üzərinə götürür.
Adamı dəli olmaqdan çəkib alır anektod, yaşamaq üçün imkanlar açır, gizli həmfikirləri aşkarlayır və insana öz ləyaqətini hifz etməyə kömək olur. Anektoddakı yumoristik mikroblar əsl məlhəmdir.
Mən anektodlar ölkəsindən gəlmişəm və əminliklə deyə bilərəm ki, mənim və bizim atalarımızın nəsli üçün anektod əsl xilas kəməri olub. Əgər anektod ziyalının xilası idisə,onun musiqili folklor analoqu - çastuşka sadə xalqın xilası idi. Biz, qadağalı gülüşün azadlıqsevər əhəmiyyət etibarı ilə dissident ədəbiyyatının ifşaedici əsərlərinə bərabər olduğunu dərk etdik. Anektod və çastuşkadakı rus yumoru rus qəlbini transformasiyaya uğratdı: bizim ürəyimizin içində əlavə həyat məkanı varmış; yumoristik bunker içimzdə əbədi azadlıq qalası kimi qalacaq.
Beleliklə, yumor hakimiyyətin kökünü laxladan effektiv silahdır, amma onun dərinliyində həmişə bir sinizm elementi var. Yəni, biz anektodla təkcə siyasi şaxtayadavamlılığa nail olmadıq, həm də bizdə istənilən hakimiyyət formasına kəc baxmaq xüsusiyyəti yarandı. Yenidənqurma dövrünün demokratik çağrışları qarşısında Rusyanın susmasının səbəblərindən biri məhz, budur. Şübhə və pofiqizm qanımıza işlədi, əslində anektodlar dövrünün elementləri yenidən bizim həyatımıza girdi. Biz tarixin bədnam dairəsində ilişdik, çünki anektodla yaşayan insan, anektod adamı tarixin qanunlarından baş çıxara bilmir,daha doğrusu onları inkar edir və öz tarixinin qaydalarını dəyişdirməyi bacarmır. Biz balıqları partlayışla kar etməyə çalışarkən öz partlayıcısının üstündə göyə sovrulan brakonyer kimi anektodun üstündə parça-parça olduq.
Sizə vəd etmişdim ki, anektodla başlayacağam, indi sözümü yerinə yetirirəm, hərçənd ki, qəribə də olsa, onda nə siyasətdən əsər-əlamət var, nə də erotikadan. Di gəl ki, sizin qarşınızdakı çıxışıma dəxli olan bir şeydir.
Bir ailədə balaca oğlan uşağı uzun müddət danışmır, dilinə ən adi sözlər belə gəlmir. Üç yaş keçir, dörd yaş keçir, amma bu elə susur. Ailədə hamı həyəcan keçirir ki, uşaq lal olacaq. Günlərin bir günü axşam yeməyi vaxtı, hamı stol başında öz şorbasını yeyərkən, uşaq birdən-birə: -- Ana, o duzqabını zəhmət olmasa, ötür bəri! - deyir.
Sarsılmış halda duzqabını ona uzadan ana: -Oğlum, bəs sən indiyəcən niyə susurdun?
Anacan, indiyəcən bişirdiyin şorbaların duzu qaydasında olurdu! Söz özbaşına yaranmır ki! Söz - həyatda qəbul olunmuş qaydaları yerinə yetirməyə çağırışdır. Hər şey yaxşıdırsa sözə ehtiyac qalmır.Mümkündür ki, cənnətdə biz heç danışmayacağıq, əvəzimizə hər şeyi deyəcəklər, hətta minnətdarlıq üçün də söz gərəksiz olacaq.
Mümkün idi ki, kommunizmin cənnətində də (baş tutsaydı) biz danışmaq hissini itirəcəydik, partiya bütün sözləri kollektiv ekstazda əridəcəydi. Amma partiya cənnət eyş-işrəti əvəzində cəhənnəm təklif etdi. Cəhənnəmdə isə söz lap yerinə düşür, sözsüz keçinmək olmur. Mən elə istiotlu rus sözləri bilirəm ki, cəhənnəm həyatında ləzzətlə kara gələr.
Bizim anektoddakı uşaq isə nə cəhənnəmdəydi, nə cənnətdə - o bizim aramızda yaşayırdı və günlərin bir günü anasının bişirdiyi şorbanın duzu kəm çıxdı. Uşaq yenə susa bilərdi, duzsuz şorbasını yeyib səsini çıxarmazdı, amma öz haqqını tələb etmək fikrinə düşdü. Duzun tələbində azad sözün rüşeymiləri görünməkdədir. Uşaq duz tələb etməi ona görə özünə rəva bildi ki, "düzgün" şorbanın dadını bilirdi. Həm də duzu stolun üstündə görəndə hiss edirdi ki, anasından duzu verməyi xahiş etdiyinə görə anası onu öldürən deyil. Bu üç elementli sərbəst diskurs qarşılaşmasıdır.
Əgər hakimiyyəti tənqid etmək fikrinə düşürsənsə gərək layiqli hakimiyyətin dadını bilmiş olasan. Məni qane edə bilən və qane edə bilməyən hakimiyyətlərin fərqi mənim ədalət haqqında təsəvvürlərimin səviyyəsindədir.
İkincisi, əgər hakimiyyəti tənqid edirsənsə, deməli hakimiyyəti keyfiyyətcə dəyişməyin üsulunu gərək biləsən. Stolun üstündə duzqabı yoxdursa, duz tələb etmək mənasızdır.
Üçüncüsü, hakimiyyəti tənqid etmək üçün gərək hakimiyyətin tənqidə bir balaca dözümü ola. Əgər anektoddakı uşağın anası əsəbi, dəlixay, sadist meyllidirsə, təbii ki, duz məsələsi aradan avtomatik olaraq çıxır. Söz istər-istəməz uşağın dodağında donub qalacaq.
Jurnalistin hakimiyyəti tənqid etməsi postsovet məkanında
öz həllini axıracan tapmamış yeni bir hadisədir. SSRİ- dəki jurnalistin hər hansı bir KİV-də sovet hakimiyyətini tənqid etməsini təsəvvür etmək mümkün deyil. Jurnalist öz təyinatına görə sovet jurnalisti, sovet hakimiyyətinin quluydu və hər hansı sistemdənkənar tənqidə görə jurnalistlikdən qovulmağa məhkum idi. Düzdür, sovet hakimiyyətinin son, totalitarizmin qocalıb əldən düşmüş dövründə senzuraaltı üsyanabənzər əhvalatlar olurdu: Tvardovskinin "Novıy mir"dəki nümunələri bizim yadımızdadır. Amma bu senzura ilə Ezop dilində gedən bir oyun olurdu, yaxud, artıq içini şəkk-şübhə yeyən senzorun səhvi nəticəsində baş verən hadisələr idi. Bu hallarda da tənqid hakimiyyətdən konkret kiməsə yox, adı bilinməyən hakimiyyət daşıyıcılarının ünvanına yönələrdi.Tənqid əsasən metaforik mərkəzə dönmüş ədəbiyyatın ətrafında qərarlaşmışdı və hakimiyyət onu qadağan etməyə özündə təpər tapa bilmirdi . Çünki biz artıq azadlıqla Puşkinin şerlərindən tanış idik, Çexov, Tolstioy və erkən Mayakovski ilə tanışlıqdan sonra fərqli düşünməyə başlamışdıq. Hətta Dostoyevskinin əsərlərinin əsas hissəsi o vaxtlar elə dodaq boyası və məhəbbətlə bərabər qadağaya düşməmişdi.Totalitarizm
insanın zəif tərəfərinin qüdrətindən məhv olur. Biz daxili azadlığa yiyələnməyi bacardıq - totalitarizmdə bundan artığını ağıla gətirmək mümkün deyil.
Bolşevik inqilabının yaranmasında Rus ədəbiyyatının əməyi böyükdür, amma sonralar bu ədəbiyyat öz günahını bizə etika və estetikadan dərs verməklə yudu. Bizim ürəklərimiz öz ədəbiliyini indi də saxlamaqdadır.
Müasir Rusiyada repressiyanın səviyyəsinin - hərdən aşağı yuxarı oynasa da - aşağı düşməsi vacib nailiyyətdir.Rus totalitarizmi bəşər tarixində unikal bir hadisə yaratdı - kommunizm utopiyasının illüziyasını. İnsan təbiətini radikal surətdə dəyişdirməkçün rəsmi proqramın hazırlanmasına qərar verən Stalin bu yöndə öləriər arasında təkdir. Biz fantastik adamlar olmalıydıq, bizim tər-təmiz, ağ-appaq qanadlarımız olmalıydı. Sadə insaların bu cür qəribə idoloji sayıqlamaya etiraz etməsi praktik olaraq mümkün deyil.
Bu günkü rus dövləti əhaliyə qanad təklif etmir, amma totalitar vərdişlər, imperiya hikkəsi hələ canındadır. İndiki rus dövləti milli ideya axtarışı ilə özünü möhkəmlətməyə çalışır, amma bu yoxdur, kökündən olmayıb. Bu axtarışlarda söykəniləsi mümkün olan bircə faktor var - Pravoslaviye. Pravoslav sivilizasiyanın yaradılması isə fəlakət sonluqlu növbəti utopiyadır. Lakin bu utopiya hələ işlənib hazırlanmayıb və bu yolda çətinliklər peyda olur.
Biz müxtəlif moduslu hakimiyyətlər dövlətində yaşayırıq. Bu isə jurnalistə dəyəri dövlətin dəyərindən aşağı olmayan azad fərdin mövqeyindən çıxış etmək hüququ verir və çox vaxt dövlətdə etiraz doğurur. Dövlət mahiyyətcə özünü insandan vacib hesab edir və çalışır ki, insan qabaqlar olduğu kimi yenə ona xidmət etsin. Ancaq özü də hiss edir ki, bu yöndə irəli sürdüyü dəlillər tutarlı və ardıcıl deyil. Rus dövlətinin bədbəxtliyi dövlətin özündədir. Astronomiyadan bizə "qırmızı nəhəng" adı ilə məlum, yanıb qurtarmaqda olan ulduz kimidir və özündən dövlət görünüşü yaratmağa çalışır. Bu dövlətin daxilində mərkəzdənqaçma qüvvələri mərkəzəqaçma qüvvələrindən güclüdür - siyasi nihilzmin son həddi olan korrupsiya bu dövləti içəridən yeyib dağıdır, onun külü göyə sovrulur, o isə özünü elə göstərir ki, hələ indən belə min il yaşayacaq.
Azad jurnalist dövləti müxtəlif mülahizələrlə tənqid edir. Bir variant -sadəlövh jurnalistikadır.Jurnalist sadəlövhcəsinə inanır ki, dövlət qanunlarını pozan məmurları işdən qovmaqla dövlət öz təbiətini yaxşılaşdıra bilər. Bu azad sözün acı təcrübəsidir. Bu jurnalist tezliklə öz başına gətirilən oyunlardan başa düşəcək ki, dövlətin özü ilə sözü düz gəlmir.
İkinci variant - qadağan olunmuş hədəfləri tənqid atəşinə tutmaqla dövlətin mahiyyəti ifşa edilir, məqsəd sifarişçini hakimiyyətlə şərikliyə çatdırmaqdır. Sifarişçi real şəxs də ola bilər, partiya da, yaxud hansısa klan da. Və yaxud jurnalisti ləkələmək üçün hakimiyyətin özünün təşkil etdiyi fiksiya da (sonrakı sualla: pulu kim verib, kimə işləyirdin?). Nəhayət, sifarişçi jurnalistin öz şöhrətpərəstliyi də ola bilər. Burda hər şey bizim mövqeimizdən, tərəf tutmağımızdan asılıdır.Biz , əgər siyasi xəttimizlə üst-üstə düşsə, jurnalistə rəğbət göstərə bilərik, və yaxud əksinə, onun azad jurnalist olmasına şübhə ilə yanaşarıq.
Azad jurnalistikanın üçüncü variantı - bu, vicdanın tələbi ilə olan jurnalistikadır, bu, "susa bilmirəm"dir, "çünki həyat çeşmələrimizi bulandırırlar". Bu qəhrəmanlıq jurnalistikasıdır. Onun dəyanətində dini müqəddəslik elementi var. Belə jurnalistika öz təmənnasızlığı ilə hakimiyyətin canını boğazına yığır, səbr kasasını daşırır. Mahiyyətcə belə jurnalistika rejimi dəyişdirməyə çağırır və ən ağrılı nöqtələri nişan alıb vurur. Hansı nöqtələrdir bunlar? Hakimiyyətin sözü ilə işi arasındakı cinayətkarcasına ziddiyyət. Xüsusən də, əgər ən ali hakimiyyətin nüfuzundan söhbət gedirsə. Ümumilikdə yox, konkret o nümunələr ki, orda hakim dairələri qalmaqala salan, qana bulaşmış biabırçı ədalətsizlikdən söhbət gedir. Bu yaxınlaracan belə tarixi nümunə Katın idi. Bugünkü hakimiyyət dəfələrlə belə qalmaqalların altını çəkib və onlar haqda bir daha heç bir şey eşitməmək arzusuda bulunur.Jurnalist araşdırması bu arzunu atəşə tutur və hakim dairələdə aqressiv cavab reaksiyası yaradır. Reaksiya gözlənilməz ola bilər. Yaxşı beynəlxalq qaydalardan bəzilərinə hakimiyyət bir qədər yiyələnib. Amma hakimiyyət bir-iki fərddən ibarət deyil, bircinsli deyil. Hakimiyyətin ətrafında sülənənlər var ki, hakimiyyətdəkiləri intiqama sürükləyirlər.
Onlar jurnalistin qoyduğu suala görə hakimiyyətdəkilərin əvəzində cəlladlıq etməyə hazırdırlar.
Qadağalı və qadağasız tənqidin arasında bir sərhəd var. Bu sərhəd hakimiyyətin cinayətkarlıq xəttinin üstünə düşür.Sən bütün dünyaya qeyzlənə bilərsən. Və rus qəzetləri bu sistemli qeyzlə tüğyan edir. Amma sehrli bir söz var - rejim. Deginən:rejim -sən sistemli tənqiddən bayıra atılacaqsan. Sən Rubikonu keçirsən. Sən artıq sistemdə deyilsən, cəsarətli və silahsızsan. Hakimiyyət özünə istehzalı nəzərlə baxmağa hazırdır, amma müəyyən həddə qədər. Hakimiyyətdəkilərin dəyərləri ,xüsusən indi, tez-tez dəyişməkdədir. Bəziləri bunu mehriban və zalım polislər arasındakı fərqlə izah edirlər. Bəziləri bu tərəddüdlərin reallığına inanırlar. Bu kimi şeylər müxalifəti parçalayır. Amma hakimiyyət özünü dövlətin və ölkənin bütövlüyünün xilaskarı sayır. Hakimiyyət ölkədə işlərin nə qədər pis olduğunu bilir və hətta özü buna eyham vurur, amma hesab edir ki, hakimiyyətə başqalarının gəlməsi, işlək parlament, həqiqi çoxpartiyalılıq, müxtəsəri, azadlıq dövlətin çökməsini yalnız sürətləndirə bilər və bundan əlavə, hakimiyyətin özünü məhkəmə zalına gətirə bilər. Legitimliyin qoltuqağacından asılmış istənilən avtoritar dövlətdə olduğu kimi hakimiyyət bundan hədsiz dərəcədə qorxur.
Hakimiyyət öz gücünə o qədər də bələd deyil. Bir yandan baxanda hər şey öz qaydasındadır. O yandan baxanda görürsən ki, vaaay, hər hansı bir spontan narazılıq ölkədə inqilabi sunami yarada bilər. Rusiyaya belə bir sunami lazımdırmı? Bu nəhəng sualdır.
Hakimiyyət hamıya bir münasibətdə deyil. Bir tərəfdən müftə arağa bulaşmış (bəlkə də qıcqırmış kvasa) patriotizmi qızışdıraraq millətçi hisslərə arxalanır. Amma Rusiyadakı millətçil qüvvələr - arxaik elementdir və məsələnin müasir həllinə qadir deyil.
Başqa tərəfdən hakimiyyət əhalinin qlobal laqeydliyini və zəhmətə ölüvay münasibətini hiss edir:sovet totalitarizmi əhalinin üstündən asfaltdüzdüyən keçirib. Etiraf etmək gərəkdir ki, Stalinin insan seleksiyası təcrübəsi xeyli baş tutub. Biz siçana oxşayırıq, siçanlar kimiyik. O siçanlara ki, öz təbii borcunu müqəddəscəsinə yerinə yetirib çoxlu siçan yediyinə görə pişiyə heykəl qoymaq fikrinə düşüblər. Bu özünü təkcə Stalinə olan münasibətdə göstərmir, bu hamlıqca, ümumi bir fondur, siçan fonu.
Siyasi proqramı olmayan, əsasən demokratik şüarlarla yaşayan zəif müxalifət, əhali arasındakı arxaik dəyərlər sistemi, nəticədə hakimiyyət daha uduşlu vəziyyətə gəlmiş olur. Hakimiyyət özünün törədiyi ultra-millətçilərdən yaxşı görsənir, müxalifətdən isə müxalifət qədər də sarsaq görsənmir.
Bəzi nəticələrə gələ bilərik. Qəhrəman jurnalistika seçkilərin formal keçirildiyinə, hakimiyyətin başlanğıcdan legitim olmadığına şahidlik edir,rejimin dayaqlarını dağıdır.
Hakimiyyət, gördüyümüz kimi, qeyri-ardıcıl təqiblər və hədə-qorxular stilində dişlərini qıcırdır. Bizə qəhrəman jurnalistika gərəkdirmi? Mütəmadi olaraq qətlə yetirilən, qurban gedən jurnalistlər gərəkdirmi? Bu, demokratik ideyalar mehrabında qurbankəsmə mərasimnə bənzəyir. Bu, ölkənin uzaq, bəlkə də heç vaxt baş tutmayacaq gələcəyi ilə söhbətə bənzəyir. Amma elə şeylər var ki, rasional düşüncə çərçivəsinə sığmır. Ədalət qəzəbi kimi anlayışlar var. Lap nəhayətə qalsa, vicdan adlanan bir nəsnə var!
Hakimiyyət Rusiya ilə qucaqlaşıb ona elə qovuşmaq istəyir ki, cəmiyyət hakimiyyətə dəyəcək zərbəni Rusiyaya dəyən zərbə kimi qəbul etsin. (Söhbət Rusiyada hələ demək olar ki, olmayan mülki cəmiyyətdən gedir.)
Hakimiyyət imperiyanın çökməsini uzatmağa çalışır.
Paradoks ondadır ki, iki antipod - qəhrəman jurnalistika və hakimiyyət gələcəyə doğru tarixi uçuşda birləşiblər. Jurnalistika hakimiyyətə hamının gözü qarşısında iylənib çürüməyə imkan vermir; hakimiyyət öz növbəsində jurnalistikaya öz üzərində hakimlik etməyə imkan vermir, qorxudur, vahiməyə salır və qəhrəman jurnalistikanın kimin öldürdüyü naməlum qalan qurbanları üçün nümayişkaranə surətdə canıyananlıq göstərir.
Uçuş davam edir. Harda enəcəyik məlum deyil.
Yazı Gerd Buserius Fondunun sifarişi ilə xüsusi olaraq Hamburqda keçirilən (19 may,2010) mükafatların təqdimatı mərasimi üçün yazılıb.