ABŞ-Azərbaycan münasbətlərində geriləmə?

Vaşinqtonda fəaliyyət göstərən azərbaycanlı jurnalist Ələkbər (Aleks) Raufoğlu ASTNA-ya verdiyi müsahibədə ABŞ-Azərbaycan münasbətlərin durumu ver perspektivləri haqqda fikirləriilə bölüşdü.

-ABŞ prezidentinin milli təhlükəsizlik üzrə müşaviri Con Boltoun regiona səfəri çərçivəsində verdiyi açıqlamalardan sonra 907-ci düzəlişin ləğvi məsələsi gündəmə gəlib. Con Bolton bildirmişdi ki, ABŞ prezidenti Donald Tramp Amerikanın Azərbaycana birbaşa dövlət yardımını yasaqlayan 907-ci düzəlişin fəaliyyətini dayandıra bilər. Sizcə, Tramp ABŞ Konqresi tərəfindən 26 il əvvəl "Azadlığa Dəstək" Aktına qəbul edilən və Azərbaycana Amerikanın birbaşa dövlət yardımını yasaqlayan düzəlişi ləğv edə bilərmi?

-Ədalətli sualdır, hərçənd dərinə varmazdan öncə bəzi səthi dəqiqləşdirmələr etməyimiz zəruridir. Hər dəfə Vaşinqtonda bu mövzunu açanda bizə rəsmilərin işlətdikləri ehtiyatlı ifadələrə detallı nəzər salmağımızı tövsiyə edirlər və bu da əbəs deyil. Necə deyərlər, şeytan elə məhz detallardadır... Fikir verdinizsə, cənab Bolton regiona səfəri ərzində, eləcə də sonrakı müsahibələrində, 907-ci düzəlişin Ağ Ev tərəfindən birdəfəlik ləğvinə deyil - təəssüf ki, administrasiyanın bu məsələdə qolları qısa olaraq qalır, amma bu barədə bir qədər sonra - onun fəaliyyətinin dondurulması imkanlarına eyham vururdu. Bunun səbəbləri var:

Məsələ orasındadır ki, 2002-ci ilə ABŞ Konqresi Azərbaycanın Əfqanıstandakı anti-terror əməliyyatlarına dəstəyini qiymətləndirərək, 907-ci düzəlişin müvəqqəti dondurulması kimi müstəsna hüququ Ağ Evə həvalə edib, və o vaxtdan bəri demək olar hər ilin ilk aylarında, ABŞ prezidentləri bu maddənin ən azı birillik gözardı edilməsinə dair sərəncamlar verirdilər. Ta ki, ötən ilə qədər... Sonuncu dəfə ABŞ hökuməti adından 2016-ci il mayın 31-də dövlət katibinin o vaxtkı müavini Antony Blinken 907-nin dondurulması haqqında rəsmi bildirişi imzalamışdı, və hələ o zaman sərəncamın tətbiqi müddəti kimi 2017-ci il martın 21-i göstərilirdi.

Başqa sözlə desək, 907-ci düzəliş artıq ilyarımdır ki, - bəli, 15 illik fasilədən sonra ilk dəfə - bütün bəndləri ilə qanuni qüvvədədir və Boltonun səfərinə qədər belə təəssürat yaranmışdı ki, Vaşinqtonda rəsmilər daha bu maddənin xüsusi səbəb olmadan gözardı edilməsinə meylli görünmürdülər. Düzdür, Bolton düzəlişin dondurulması üçün Ağ Evdə kifayət qədər iradənin olduğunu Bakıda izah edə bildi, - hətta bu bəyanatlarını ehtiyatla da olsa, Yerevanda da təkrarladı - amma fakt faktlığında qalır ki, 907-ci maddənin təsiri altında Azərbaycan-ABŞ hərbi əməkdaşlığı hazırda - ən azından qanunvericilik müstəvisində və müəyyən istisnaları, qlobal layihələri çıxmaq şərti ilə - 11 sentyabrdan da əvvəlki səviyyəsinə qayıdıb.

Sual edə bilərsiniz ki, axı niyə, nə baş verıb ki Ağ Ev birdən-birə, özü də 15 ildən sonra, bu məsələdə tərəddüdlə davransın? Burada barmaqla sayılacaq qədər obyektiv və subyektiv amillər göstərmək olar. Əlbəttə ki, Bakıdakı rəsmilər məsələnin asan izahatını erməni lobbisində axtarırlar, hərçənd unutmayaq ki, ermənilər hər zaman bir icma olaraq Vaşinqtonda güclü lobbiçiliklə məşğul olublar, odur ki, lobbi amili yeni deyil və hətta nəzəri olaraq özümüzü inandırsaq ki, bu amil səbəblərdən biridir, etiraf etməliyik ki, birincisi deyil...

Ondan başlayaq ki, 2002-ci ildə Konqress 907-ci düzəlişi müvəqqəti dondurmaq mandatını Ağ Evə həvalə edəndə aşağıdakı 4 şərti irəli sürmüşdü: ABŞ prezidentləri sözügedən təşəbbüsdən o vaxt istifadə edib, onu Senatın Büdcə Komitəsində təsdiqlədə bilərlər ki, bu addım A) ABŞ-ın beynəlxaq terrorizmə qarşı cəhdlərinə dəstək üçün vacib olsun; B) ABŞ Silahlı Qüvvələrinin eləcə də müttəfiq qüvvələrin beynəlxalq terrorizmlə mübarizədə əməliyyat hazırlıq tədbirləri üçün önəmli olsun; C) Azərbaycanın sərhəd təhlükəsizliyi üçün zəruri olsun; və D) Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh prosesinə xələl gətirməsin.

Sonuncu bənd hətta o qədər prinsipial idi ki, Birləşmiş Ştatlar, Qarabağ danışıqlarında əsas vasitəçi kimi, münaqişə tərəflərinə birbaşa olaraq silah satmamaq siyasətinə sadiq qalmaq şərti ilə, hər iki ölkə ilə müdafiə əməkdaşlığını balanslaşdırmalı oldu. Məhz bunun nəticəsidir ki, 2000-ci ildən bu yana ABŞ təhlükəsizlik sahəsində beynəlxalq əməliyyatlarda önəmli sayılan layihələr üçün Azərbaycana 300 milyon dollara yaxın hərbi yardım ayırıbsa, təxminən onun yarısı qədərini ($150 milyondan bir qədər az) Ermənistana, özü də nisbətən az işlək layihələrə, ayırmalı olub. Hazırda isə bu yardımlar 907-ci maddənin aktivliyi üzündən əhəmiyyətli dərəcədə azaldılıb. Səbəblərə gəldikdə, əvvəla belə görünür ki, 907-ci maddənin 15 il ərzində dondurulmasını zəruri edən əsas amil Azərbaycannın beynəlxaq antiterror əməliyyatlarına dəstəyi idisə, bu gün o dəstək əvvəliki önəmini itirib. İkincisi, nə qədər ağrılı olsa da etiraf etməliyik ki, 2016-cı ilin aprel döyüşləri ön cəbhədə Azərbaycana (hər halda rəsmi təbliğata inansaq) müəyyən uğurlar qazandırsa da, diplomatik cəbhədə, eləcə də hərbi-diplomatiyada dilimizi qısaldıb. Axı yuxarıda istinad etdiyim və Konqress tərəfindən vaxtı ilə irəli sürülmüş 4 şərtdən biri hərbi əməkdaşlığın Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh şəraiində möhkəmlənməsi, ən azından sülhə xələl gətirilməməsi idi. Düzdür sual edə bilərsiniz ki, bəs 2016-cı ildə 907-ci düzəlişin dondurulması qərarı Qarabağdakı müharibədən 1 ay sonraya təsadüf etmışdi, amma o vaxt bu proses aylar öncə başlamşdı və müharibə amili Ağ Evin qərarına təsirsiz ötüşmüşdü. Müharibə şəraitində olan ölkələrin terrorizmlə qlobal mübarizə, Xəzərdə təhlükəsizlik və yaxud Əfqanıstandakı əməliyyatları dəstəkləmək adı ilə Qərbdən aldıqları hərbi dəstəkdən bir-birinə qarşı yeri gəldi-gəlmədi istifadə etməyəcəyinə kim zəmanət verə bilər?

Hələ bunlar azmış kmi, sonradan o da məlum oldu ki, 907-ci maddənin dondurulması üçün gecə-gündüz Qərbə ağız açan Azərbaycan indi eyni zamanda silahlarının əhəmiyyətli hissəsini Rusiyadan almaq qərarına gəlib. O Rusiya ki, Qarabağ müharibəsini yaradan da özüdür, sülhü əngəlləyən də... ABŞ-a gəldikdə, hazırkı prezident Donald Trampın administrasiyası müttəfiqlərinə silah satışında üçüncü qüvvənin - Azərbaycannın timsalında, İsrail və digər ölkələrin - vasitəçiliyi ilə deyil, birbaşa əməkdaşlıqda maraqlıdırlar.

Sualınızın ikinci hissəsinə gəldikdə, sanksiyaların birdəfəlik ləğvi təcrübəsi təəssüf ki, ABŞ reallığında az-az rast gəlinən hadisədir. Uzun illər ABŞ özü hələ 1948-ci ildə irəli sürdüyü, o vaxtkı SSRİ və onun Avropadakı müttəfiqlərinə məhsul ixracını məhdudlaşdıran sanksiyalardan nə qədər yaxa qurtarmağa çalışsa da, buna demək olar ki, heç vaxt nail ola bilməyib. Və yaxud götürün Jackson-Vanik düzəlişini. Vaxtı ilə Yəhudi miqrantların azadlığını şərtləndirən və 1974-cü ildə o vaxtkı SSRİ-nin timsalında Rusiya və müttəfiqlərinə qarşı qəbul olunmuş bu sanksiya qanunu yalnız 2012-ci ildə başqa bir sanksiya - Maqnitski Aktı ilə əvəzləndi. Eləcə də ABŞ-ın İrana qarşı sanksiyaları artıq 40 ilə yaxındır ki, qüvvədədir və arada müvəqqəti dondurulsa da, ləğvindən söhbət belə gedə bilməz. Kubaya qarşı sanksiyalar isə yarım əsrdir ki, davam edir. Odur ki, Azərbaycana qarşı 1992-ci ildə ABŞ qanunverici orqanında qəbul olunmuş 907-ci düzəliş, nə qədər ədalətsiz olsa da, qanundur və yalnız Konqresin özü tərəfindən ləğv edilə bilər.

-Yeri gəlmişkən, Con Bolton ABŞ-ın Azərbaycana yardımını yasaqlayan "907-ci düzəliş"lə bağlı dedikləri ilə əlaqədar erməni jurnalistlərin suallarına cavab verərkən bildirib ki, bu düzəlişin dondurulması balansın pozulmasına gətirib çıxarmayacaq. ABŞ-ın Azərbaycana silah satmaq imkanları ilə bağlı suala cavabında isə diplomat deyib ki, Ermənistan Rusiyadan silah alır. Azərbaycanın silahlanması da 80 faiz Rusiya hesabına həyata keçirilir. Bu vəziyyət isə münaqişənin həll olunması üçün əlverişli vəziyyət yaratmır. Boltonun fikrincə, bu vəziyyət Rusiya üçün əlavə təzyiq imkanları yaradır və sülhə aparmır. C.Bolton qeyd edib ki, istənilən halda Amerika silahı Rusiya silahından yaxşıdır. Ola bilərmi silah satışı ilə əlaqədar ABŞ bu addımı atsın?

-Bu ssenari tamamilə realdır. 907-ci düzəlişin yaxın gələcəkdə dondurulması niyyəti, siz də qeyd etidiyinz kimi, Bolton tərəfindən həm Yerevanda, həm də Bakıda dilə gətirilsə də, Vaşinqton daha bu mövzuya "dondurmaq naminə dondurmaq" prinsipi ilə yanaşmır. Əgər həm Azərbaycan, həm də Ermənistan regionun təhlükəsizliyi naminə - bura Rusiya və İranın yarada biləcəyi mümkün təhlükələrə hazır olmaq da daxildir - ABŞ silahlarını almaqda maraqlıdırsa, bu niyət açıq ifadə edilməlidir və diplomatik yaradıcılığın bütün imkanlarından bəhrələnməklə, proses reallaşdırılmalıdır. Odur ki, nəzərə alın ki, Qarabağ münaqişəsinin mövcudluğu bu istiqamətdə müəyyən balansı gözləyən ABŞ-a təkcə Azərbaycanla deyil, Ermənistanla da silah əməkdaşlığını məhdudlaşdırır. Odur ki, Vaşinqton bu məsələdə hər iki ölkə ilə dialoq aparmaqda maraqlıdır. Tezliklə Bakıya ABŞ-ın yeni səfiri göndəriləcək. Onun Senatda təsdiqlənməsi yaxın bir neçə günün, bəlkə də həftənin mövzusudur. Yeni səfirin siyasi karyerası və bu proseslərdə yaxından iştirak təcrübəsi Azərbaycana belə bir nadir fürsətdən bəhrələnmək imkanı verir. Nədir o nadir fürsət? Nəzərə alın ki, qanuni məhdudiyyətlərlə yanaşı, ABŞ-ın silah satışını səciyyələndirən - qiymətlərdən tutmuş sulah növünə qədər - onlarla başqa amillər də mövcuddur və xoşbəxtlikdən, indi bu işlə Dövlət Departamentində məşğul olan büroya (hərbi-siyasi məsələlər bürosu) tezliklə Bakıya yollanacaq səfir Lee Litzenberger rəhbərlik edir. Sözügedən büro həm dövlətlərarası, həm də dövlət-şirkət əməkdaşlığı müstəvisində hərbi texnologiyaların satışı prosesini həyata keçirir və bütün qaydalar incəlikləri ilə orada müəyyənləşir.

Daha dolğun təsəvvür yaratmaq üçün nəzəri bir nümunə qeyd edim. Məsələn, hər hansı bir ölkə uzun müddət Sovet dövründən qalma, böyülk və bahalı rus silahlarının alışı ilə məşğul olubsa və indi birdən-birə ABŞ-ın avtomatik silahlarına maraq göstərirsə, o ölkələrə silah satışı pərakəndə qaydada deyil, daha ehtiyatla, hətta ola bilsin ki, ümumi paket şəklində həyata keçirilə bilər, belə ki, alınmalı olan silahların istifadə qaydaları və onların digər silah növləri ilə həmahəngliyini təmin etmək üçün xüsusi təlimlər tələb olunur. Bu isə qiymətlərə təsir edən amillərdəndir. Eləcə də silahların saxlaması və qorunması üçün lazım olan ləvazimatlar da paketin bir hissəsi ola bilər. Bir sözlə, əgər Azərbaycan tərəfi həqiqətən Ermənistanla rəqabətdə silah arsenalının müasirləşməsində maraqlıdırsa, ilk növbədə Rusiya ilə hərbi əməkdaşlığına yenidən nəzər salmalı - indiki halda, Moskvanın bizə sırıdığı yararsız və bahalı silah-sursatlar nəinki köməyimizə gəlməyəcək, hətta Qərbdən silah almağımızı çətinləşdirə və prosesi bizim üçün daha əlçatmaz edə bilər - eləcə də Bakıya göndəriləcək yeni ABŞ səfirinin təcrübəsindən maksimum bəhrələnməlidir.

Amma əlbətə ki, yeni səfirin kimliyindən asılı olmayaraq, ölkələrarası münasibətlərdə, eləcə də uzunmüddətli silah satışından tutmuş əməkdaşlılğın digər istiqamətlərində uğur qazanmağın ən şəffaf və dürüst yolu ölkənin imicini yüksəltmək, ən azından onun daha da zədələnməsinə yol verən addımlardan çəkinməkdən başlayır. Çünki son nəticədə bu əməkdaşlığın bir ucu hər iki ölkənin hərbi və siyasi rəhbərliklərinə aparır. Bakıda nəzərə almalıdırlar ki, ABŞ-da hazırkı siyasi durum o vəziyyətdədir ki, liderlər nəinki xaricdə, həm də elə evin içində pis xəbər manşetlərinə səbəb olan simalarla əməkdaşlıqdan çəkinməyə məhkumdur. Odur ki, Azərbaycan hakimiyyəti bu məsələdə Ermənistanı üstələmək, daha doğrusu, rəqib-düşmən qonşusundan geri qalmaq istəmirsə, ilk növbədə özünün və ölkənin imicinə xələl gətirən addımlardan (məsələn, insan haqlarına hörmətsizlik, müstəqil səsləri boğmaq kimi) çəkinməlidir.

-Con Boltonun səfərində əsas müzakirə mövzusu İran məsələsi idi. Ola bilərmi ABŞ-ın İran məsələsində istəyinin qarşılığında Azərbaycan hökuməti 907-ci düzəlişin ləğvini istəsin?

-Yenə də, nəzəri olaraq, 2002-ci ildə Konqress tərəfindən irəli sürülmüş şərtlərə istinad etsək, bu ehtimal tamamilə real görünür. Hərçənd ki, İran məsələsində Azərbaycanın oynaya biləcəyi mümkün rol hələlik ABŞ-ın hərbi strategiyasında ön səhifəyə çıxarılmayıb. Bolton Bakıdan qayıtdıqdan sonra da açıq şəkildə elan etdi ki, Azərbaycanın İranla mövcud təbii əlaqələrini (Naxçıvan amili, və digər səbəbləri nəzərə alaraq) başa düşür, odur ki, Vaşinqton indiki əsas ümidlərini regionun digər ölkələrinə bağlamağa üstünlük verir. Açığını desəm, Vaşinqtonla Tehran arasında artan ritorikanın fonunda Bakıdakı rəsmilərin tərəddüdlü və bir az da, şühbəli davranışları burada çoxlarını təəccübləndirir. Vaxt var idi, Azərbaycan diplomatiyası özünü böyük masalar arxasında beynəlxalq vasitəçi rollarında təsvir edirdi. Vaşinqtonda diplomatlar arasında tez-tez ifadə olunan məşhur bir deyim var: "Əgər siz masa arxasında deyilsinizsə, deməli menyudasınız..."Diqqətli müşahidəçilər hazırkı ABŞ prezidentinin İrana münasibətdə işlətdiyi ritorikanı Şimali Koreya ilə müqayisə etdikdə, cəmi bir əvvəl kifayət qədər real görünən müharibənin sovuşmasında tez-tez qonşuluqdakı cırtdan ölkə - Cənubi Koreyanın oynadığı rolu xatırlayırlar. Azərbaycan da İranla dini, tarixi bağlarını, həm də insan amilini (hələ dili demirəm) nəzərə aldıqda, Qərbin müttəfiqi qismində bu gün regionun Cənubi Koreyası ola bilərdi. Hərçənd ki, yenə də bütün məsələlər ölkənin beynəlxalq siyasətdə çəkisi və imicinə söykənir. Təəssüf ki, bu gün Azərbaycan rəsmiləri korrupsiya, siyasi ədavət, repressiyalar, bir sözlə öz vətəndaşlarına qarşı xırdaçılıq etməklə ad çıxarıblar, bu isə Azərbaycanın strateji əhəmiyyətini və milli təhlükəsixzlik maraqlarını zərbə altına qoyub.

Əgər Bakıda rəsmilər hələ də özlərini İranla Rusiya və ABŞ arasında seçim qarşısında sendviç rolunda hiss edirlərsə, kökündən yanılırlar. Azərbaycan daha üç yol ayrıcında deyil. Yeganə istiqamət irəliyə boylanmaqdır. Bakıdakılardan fərqli olaraq, qonşuluqdakı Gürcüstan və Ermənistan siyasətçiləri deyəsən bu gerçəkliyi daha tez başa düşüb.

İran məsələsində, eləcə də ümumilikdə regionda mövcud reallıqları nəzərə alaraq, Vaşinqtonun Bakıdan hazırkı gözləntilərinə gəldikdə, bu yerdə Dövlət Departamentinin cəmi 3 ay öncə Azərbaycanla bağlı tərtib etdiyi strategiya sənədinə istinad etmək istərdim. Bu il avqustun 30-da tərtib olunmuş və ABŞ-ın Bakıdakı missiyasının məqsədlərini ifadə edən bu strategiyada ilk cümlə məhz belə başlayır: "Rusiyanın keçmiş sovet respublikalarına qarşı yenidən aktivləşdiyi bir dövrdə, eləcə də İranın dünya ilə münasibətlərinin dəyişməsi potensialını nəzərə alaraq, habelə şiddətli ekstremizmin yayılmasının qarşısını almaq üçün birgə məqsədimizə əsaslanaraq, sabit, müstəqil, demokratik, və firavan bir Azərbaycan ABŞ strateji maraqları üçün indi həmişəkindən daha vacibdir."

Məncə, artıq hər şey kifayət qədər aydındır...

-Son vaxtlar ABŞ seçkiləri və ABŞ prezidentinin bəyanatları da xüsusi diqqət mərkəzindədir. Seçkilərdə demokratların Konqresin aşağı palatasında önə keçməsi, eyni zamanda ABŞ prezidentinin Avropadakı müttəfiqlərinə qarşı çıxaraq İrana sanksiyaları yeniləməsi, o cümlədən mətbuat konfransında söz azadlığını əzərək CNN-in müxbirinə davranışı bir çox yeni fikirlər yaradıb. O fikirlərdən biri də odur ki, Trump impiçmentə məruz qalacaq və ya növbəti seçkilərdə uğursuzluğa düçar olacaq. Siz son proseslərlə bağlı nə deyə bilərsiz? Və bu son proseslər nə ilə nəticələnə bilər?

-Tale elə gətirdi ki, ötən həftə ABŞ-da keçirilən ara seçkilərində həm seçici, həm də yerli bir məntəqənin rəsmisi kimi prosesləri yaxından izləmək fürsəti əldə etdim. Nəticəsindən asılı olmayaraq, deyərdm ki, əvvəlkilər kimi, bu seçkilərdə də demokratiya qələbə qazandı. Sadaladığınız bütün xoşagəlməzliklər də, artan siyasi hərarət də, əslində xaosun deyil, məhz demokratiyanın göstəricisidir. Orası da var ki, demokratik institutların güclü olmadığı başqa ölkələrdə bəlkə də, bu əlamətlər fərqli qaydada diaqnoz edil bilər. ABŞ-da isə siyasətçilər istəsələr də, istəməsələr də, əllərindəki səlahiyyətləri başqaları ilə bölüşməyə məhkumdurlar - Amerika demokratiyasını güclü edən də məhz budur. Prezident Trampın rəhbərlik etdiyi Respublikaçılar partiyası son seçkidə Nümayəndələr Palatasına nəzarəti itirsə də, Senatda üstünlüyünü qoruya bilib. Bu isə o deməkdir ki, qarşıdakı iki il ərzində Demokratların nəzarət etdiyi Konqress daha çox müstəntiq rolunda Tramp administrasiyasını sorğu-suala çəkməklə, Respublikaçı Senat isə öz növbəsində vəkil rolunda administrasiyanın maraqlarını qorumaq və eləcə də hakimiyyətin digər qanadlarını (məsələn, ədliyyə sistemi, daha dəqiqi, hakimlərin təsdiqi funksiyasıni) gücləndirməklə məşğul olacaq. Amerika cəmiyyəti təbiətən təkpartiyalılığa az meyllidir - dediyim kimi, masa arxasında müxtəlif səslərin olması bu ölkəni güclü edən əsas amildir.

Prezidentlə mətbuat arasındakı münasibətlərə gəldikdə, bu, yenilik deyil. Bir qayda olaraq, azad media heç zaman Ağ Evin sevimlisi olmağa can atmayıb. Sadəcə indi yenilik olan prezidentin işlətdiyi tondur. Bu isə, əlbəttə ki, həm media ailəsi, həm də bayaq bəhs etdiyim demokratik institutlar tərəfindən birmənalı qarşılanmır. Artıq Prezident Tramp media institutları tərəfindən məhkəməyə verilib və bu prosesə həm hakim Respublikaçılara yaxın, həm də rəqib media qoşulublar. Belə mənzərəni Avropa demokratiyasını çıxmaq şərti ilə dünyanın başqa hansısa ölkəsində təsvir edə bilərsinizmi?