Aİ-Azərbaycan strateji tərəfdaşlığı demokratik islahatlar aparılmadan mümkün deyildir

***

-Rəsul bəy, "Şərq Tərəfdaşlığı" ölkələrinin Vətəndaş Cəmiyyəti Forumu-2018 keçirildi. Budəfəki forum nə ilə yadda qaldı? Forumda Azərbaycanla bağlı hansı məsələlər qaldırıldı?

-Bu forum əsasən iki məsələ ilə yadda qaldı. Birinci məsələ ondan ibarət idi ki, bu forum zamanı bir sıra islahat paketləri qəbul edildi. Daxili islahat paketləri. Bu, ilk növbədə etik kodeksin qəbulu idi. Ikincisi Arbitraj Komitəsinin yaradılması ilə bağlı idi. Yəni, etik kodeks kifayət qədər geniş bir sənəddir. Bundan sonra Forumun əsaslanacağı prinsiplər və dəyərləri müəyyən edir. Arbitraj Komitəsinin də yaradılması çox vacib idi. Çünki Forum daxilində istər ayrı-ayrı platformalar arasında, istər platformalarla idarəedici orqanlar yəni, katiblik və rəhbər komitə arasında zaman-zaman anlaşılmazlıqlar yaranır. Buna görə də Arbitraj Komitəsinin yaradılması da çox vacib idi. Azərbaycana gəldikdə isə Forumun qəbul etdiyi qətnamələrdən biri sırf Azərbaycanla bağlı idi. Əslində Forumdən əvvəl həmin mətn 50 dən artıq təşkilatın imzası ilə yayılmışdı. Azərbaycan hakimiyyətinə və Avropa İttifaqına müraciət edilmişdi ki, hazırda gedən ikitərəfli danışıqlarda insan haqları məsələsini əsas tutsunlar və razılaşma əldə edəcəklərsə həmin müqavilədə insan haqları, demokratiya məsələləri vacib yerlərdən birini tutsun. Həmin müraciətin əsasında Azərbaycan nümayəndə heyəti Forumun adından eyni mətndən istifadə edərək qətnamə qəbul edilməsini təklif etmişdi və həmin qətnamə yekdilliklə qəbul olundu. Azərbaycanla bağlı bəlkə də ilkin olaraq texniki bir xarakter daşıya biləcək, eyni zamanda kifayət qədər maraqlı hesab olunacaq məsələ Milli Platformanın koordinatorluğuna keçirilən seçkilər idi. Bu seçkilər ancaq Azərbaycan Milli Platforması üçün keçirildi. Çünki digər 5 ölkənin Milli Platformasının koordinatorları növbəti 6 ay ərzində öz fəaliyyətlərini davam etdirəcəklər. Bizim koordinator Ziya Quliyev isə vaxtından əvvəl istefa vermək qərarına gəlmişdi. Ona görə də biz 2 müddətlik koordinator seçmək məcburiyyətində qaldıq. Birinci Ziya Quliyevin koordinatorluq dövrü bitən vaxta qədər, yəni 31 mart 2019-cu ilə qədər. Digəri isə 1 aprel 2019-cu ildən başlayaraq 2020-ci ilin sonlarına qədər. Bu seçkilərin nəticəsində Zaur Əkbər 31 mart 2019-cu ilə qədər, mən isə 1 apreldən Azərbaycan Milli Platformasının koordinatoru seçildim.

-Forumdan öncə bəzi media orqanlarında Azərbaycan hökumətinin bu tədbirə dəvət olunmaması ilə bağlı xəbərlər yayıldı. Hətta məsələyə Xarici İşlər Nazirliyi səviyyəsində reaksiya verildi. Forum təşkilatçıları isə bu xəbəri təkzib etdilər və Azərbaycan hökumətinə rəsmən dəvət göndəriləcəyini bildirdilər. Maraqlıdır, bu dəfə Forumda Azərbaycan hökuməti təmsil olunurdumu? Hansı səviyyədə təmsil olunurdu?

-Yox. Bu Forumda da Azərbaycan hökumətindən heç kim iştirak etmirdi. Yuxarı səviyyədə Azərbaycan hakimiyyəti bu tədbirdə təmsil olunmurdu. Əslində bu, çox biabırçı yanaşmanı göstərir ki, o səs -küy niyə idi və bu münasibət nə idi?

-Yazılanlara görə, artıq belə tədbirlərdə Gürcüstanla yanaşı Ermənistan nümayəndələri də insan hüquqları, demokratiya, ədalətli seçki, islahatlar, əməkdaşlığa hazırlılıq və sivil dəyişiklik modelini regiona nümunə olaraq göstərirlər. Azərbaycana isə "Şərq Tərəfdaşlığı" ölkələri arasında "xüsusi case" olaraq mənfi formada istinad olunur. Doğrudanmı belədir?

-Təəssüf ki, bu, belədir. Ümumiyyətlə, son illər ərzində bu məsələdə əsas qınanılası tərəf Azərbaycan hakimiyyətidir. Hakimiyyətin basqıları, qanunvericiliyə edilmiş mürtəce dəyişikliklər və s. səbəblərdən Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinin durumu çox aşağı vəziyyətdədir. Nəinki bu Forumda, digər beynəlxalq tədbirlərdə də bu ilin yaz aylarında Ermənistanda baş verən dinc inqilabi dəyişiklikdən sonra Azərbaycan vətəndaş cəmiyyəti üçün insan haqları və demokratiya məsələləri haqda danışmaq bir qədər də çətinləşib. Biz hazırda elə bil dışlanmış bir vəziyyətdəyik. Əlbəttə ki, istər Ermənistanı təmsil edən QHT-lər olsun, istər rəsmi şəxsləri olsun onların əlinə keçən bu imkanı öz ölkələrində baş verən sivil, dinc yolla əldə edilmiş dəyişiklikləri hazırda hər yerdə reklam edirlər. Bu Forum da istisna deyildi. Forumun açılış günü Ermənistanın xarici işlər naziri panelçilərdən biri idi. O da öz çıxışında geniş şəkildə bu məsələlərə toxundu. Forumun son günündə sonuncu paneldə çıxışçılardan biri Paşinyanın əvvəlki köməkçilərindən biri idi. O da eyni məsələlər barədə danışdı. Yəni, əsas mesaj ondan ibarətdir ki, Ermənistan "Şərq Tərəfdaşlığı" ölkəsi kimi demokratik islahatlar yolundadır. Bu ölkə demokratik dəyişiklik etmək potensialını nümayiş etdirir. Dinc şəkildə, heç bir zorakılıq olmadan vətəndaş həmrəyliyi nümayiş etdirib. Özünün gələcəyinə səs verib və s. Yəni, bu istiqamətdə mesajlar verilir. Və aydın məsələdir ki, müzakirələr zamanı, hətta qərarların verilməsi zamanı bu, öz sözünü deyir. Hətta bir nümunə deyim. Yeni formalaşdırılan Arbitraj Komitəsinə heç bir təcrübəsi olmadan Ermənistanı təmsil edən şəxs üzv seçildi. Bunun əsas səbəblərindən biri həmin şəxsin şəxsi keyfiyyətləri yox, məhz Ermənistanı təmsil etməsindən irəli gəlir. Dediyim reallıqların nəticəsində bax, belə hallar baş verir. Bu da əlbəttə ki, təəssüfləndirici haldır. Ilk növbədə mütləq şəkildə Azərbaycan hakimiyyəti və vətəndaş cəmiyyəti nələrsə düşünməlidir. Azərbaycanla bağlı məsələni həm də o tərəfdən qabarıq göstərir ki, tənqid edilən ölkələrin arasında Azərbaycanın adı daha çox çəkilir. Çünki Azərbaycanda 116 siyasi məhbus var. Son illər ərzində Azərbaycanın adı çoxsaylı korrupsiya ittihamlarında hallandırılır. Həmin ittihamların bir çoxu əslində sübuta yetirilib. Laundromat, kürü diplomatiyası və s. Hazırda Hollandiyanın təşəbbüsü ilə Avropa İttifaqı içində insan haqlarını pozanlara qarşı sanksiya rejimi tətbiq edilməsi qanunlaşdırılır. Və Azərbaycan, Səudiyyə Ərəbistanı, Misir kimi ölkələrin adı çəkilir ki, insan hüquq pozucularına qarşı bu sanksiyalar tətbiq olunmalıdır.

-2019-cu ilin ortalarında Aİ-nin "Şərq Tərəfdaşlığı" proqramının 10 illik yubileyi ərəfəsində Azərbaycanla yeni saziş üzrə danışıqları yekunlaşdırmaq istəyir. Bunu Aİ-nin Azərbaycan nümayəndəliyinin rəhbəri Kyastutis Yankauskas bildirib. Sizcə, yeni sazişin imzalanması üçün bütün problemlər aradan qalxıbmı?

-Avropa İttifaqının istəyindən xəbərdaram. Bəlkə də onlar 10 illik yubiley ərərəfəsində hətta bu sazişin imzalanmasını istəyirlər. Problemlərin aradan qalxmasını söyləmək hələ çox çətindir. Çünki təəssüflər olsun ki, danışıqlar hələ ki qapalı rejimdə aparılır. Vətəndaş cəmiyyəti nə bu danışıqlarda iştirak edir, nə də bu danışıqlar barədə kifayət qədər məlumatlandırılır. Çox qısa və epizodik məlumatlar var idi ki, hətta ticarət sahəsində belə danışıqlarda ciddi ləngimələr var. O ki qalsın siyasi, insan haqları və demokratiya məsələlərinə. Amma Avropa İttifaqının səfirinin son publik çıxışı onu göstərir ki, deyəsən, ən azı ticari və iqtisadi sahədə ciddi irəliləyişlər var. Və istisna deyil ki, bu danışıqlar həmin qeyd edilən vaxta qədər bitsin. Bununla bağlı biz ancaq proqnoz verə bilərik. Onu da açıq etmək istəmirəm. Ümumiyyətlə, bu məsələdə nəyisə proqnozlaşdırmaq çox çətindir. Sadəcə, xüsusi olaraq onu vurğulamaq istəyirəm ki, Avropa Parlamentinin çox böyük səs çoxluğu ilə qəbul etdiyi qətnaməsi var ki, o sənəddə açıq şəkildə mesaj verilir ki, Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan arasında insan haqları məsələləri həll edilmədən, xüsusən siyasi məhbuslar azadlığa buraxılmadan saziş bağlanarsa, o zaman Avropa Parlamenti müqaviləni ratifikasiya etməyəcək. Faktiki olaraq müəyyən mənada öz şərtlərini açıqlamış olub. Mənə elə gəlir ki, bunu həm Azərbaycan hökuməti, həm Avropa İttifaqı, yəni icra strukturları mütləq nəzərə almalıdırlar.

-Avropa İttifaqı ilə "Şərq Tərəfdaşlığı" proqramı çərçivəsində sazişi imzalamaq üçün Azərbaycan hökuməti vətəndaş cəmiyyəti, insan haqları və demokratiya məsələsində ya güzəştə getməlidir, ya da ən azı avropalıları buna inandırmalıdır. Sizcə, Azərbaycan ikinci versiyaya əl atsa avropalılar buna göz yumacaqmı?

-Bu sualı cavablandırmaq çox çətindir. Əlbəttə ki, hər iki variant ola bilər. Ola bilər ki, həqiqətən də bəzi məsələlərdə bir açılımlar etsinlər. Misal üçün, siyasi məhbusların hamısını və yaxud 2016-cı ildə etdikləri kimi böyük bir hissəsini azadlığa buraxmaqla hansısa bir addım atıb, onun əsasında danışıqlarda iştirak edən avropalı şəxsləri nəyəsə inandıra bilərlər. Ola bilər Avropa İttifaqının icra strukturları hansısa məsələlərə göz yumsunlar, ola bilər hansısa Avropa ölkələrinin siyasi rəhbərlikləri öz maraqlarından çıxış edərək insan haqları məsələsindən yan keçsinlər. Amma dediyim kimi, Avropa Parlamentinin bu ilin yazında qəbul etdiyi qətnaməni xatırlatmaq lazımdır ki, orada çox açıq-aydın şəkildə qeyd olunur ki, əgər insan haqları sahəsində irəliləyişlər əldə olunmayacaqsa, siyasi məhbuslar azadlığa buraxılmayacaqsa, vətəndaş cəmiyyətinin vəziyyəti yaxşılaşdırılmayacaqsa, onda biz bu müqaviləni ratifikasiya etməyəcəyik. Məncə, bu barədə çox ciddi düşünülməlidir. Xüsusən də Avropa strukturları bu barədə ciddi düşünməlidir. Çünki nəticədə bu, Avropa İttifaqı daxilində krizisə səbəb ola bilər. Heç kimə sirr deyil ki, Azərbaycanda 100-dən artıq siyasi məhbus var. Bu, Avropa məhkəməsinin qərarları ilə də sübut olunur. Digər təkzibedilməz sübutlarla da bu, görünür. O baxımdan çox vacibdir ki, bu məsələ, xüsusilə Avropa Parlamentinin o qətnaməsi nəzərə alınsın.

-Ümumiyyətlə, Azərbaycanın Avropa İttifaqı, Qərblə münasibətlərinin yaxşılaşması üçün nə etmək lazımdır?

-Azərbaycanın Avropa Ittifaqı, Qərblə münasibətlərinin yaxşılaşdırılması ancaq və ancaq Azərbaycanın milli maraqlarına xidmət edir. Biz anlamalıyıq ki, istər Dağlıq Qarabağ mövzusunda, istər ərazi bütövlüyümüz mövzusunda, istər siyasi və iqtisadi təhlükəsizlik kontekstində, geopolitik dəstək mənasında bizim əsas müttəfiqimiz Qərbdir. Bəzən hakimiyyət də bunu danmır. Xatırlayırsınızsa, ən üst səviyyədə Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəmərinin çəkilməsinə görə, digər böyük layihələrin dəstəklənməsinə görə, hazırda çəkilişi davam edən "Cənub" qaz dəhlizinin dəstəklənməsinə görə Qərb ölkələrinə, ayrı-ayrı Qərb institutlarına Azərbaycan hakimiyyəti tərəfindən təşəkkürlər bildirilib. Bu mesajlar verilib. Əslində mənə elə gəlir ki, Azərbaycan hakimiyyəti yaxşı dərk edir ki, Qərblə münasibətlər, Qərblə əlaqələr yaxşı səviyyədə olmalıdır. Amma onlar eyni zamanda onu da anlamalıdırlar ki, ölkədə insan haqlarının acınacaqlı vəziyyətdə olması vətəndaş cəmiyyətinin bu vəziyyətdə olması, 100-dən artıq siyasi məhbusun olması nəinki təkcə Avropa ilə əlaqələr üçün risk yaradır, həm də bu ölkənin özünün stabilliyi və təhlükəsizliyi üçün risk yaradır. Bu, istər tarixi nümunələrdə, istər faktiki nümunələrdə, müasir dövrün praktiki nümunələrində çox açıq-aydın görünür ki, insan haqları qorunmadan, insanların problemləri həll edilmədən, demokratik inkişaf istiqamətində addımlar atılmadan, bu stabilliyi, davamlı inkişafı, müstəqilliyi qoruyub saxlamaq xüsusən də bizim kimi kiçik ölkələr, geopolitik situasiyası çətin olan ölkələr üçün kifayət qədər mürəkkəbdir. Ona görə mütləq şəkildə demokratik institutların, medianın, vətəndaş cəmiyyətinin, siyasi partiyaların fəaliyyətinə qanunlarla, Azərbaycanın öz üzərinə götürdüyü öhdəliklərlə təminat verilməlidir, şərait yaradılmalıdır. Heç kim bundan artığını istəmir. Heç kim hansısa qeyri-ordinar addımların atılmasını istəmir. Halbuki, vəziyyət o həddə çatıb ki, elə ekstra ordinar addımlar atılmalıdır. Amma kənardan heç bir addımın olmasını biz istəmirik. Biz istəyirik ki, Azərbaycan özü bu addımları atmağa başlasın və ölkəni öz maraqları ilə təmin etsin. Yəni, Qərblə münasibətlərin yaxşılaşması üçün bu, lazımdır. Qərb özünün strateji partnyorları kimi hansı ölkələri adlandırır: Gürcüstanı, Ukraynanı və yaxud da digər demokratik yolla gedən ölkələri. Digər ölkələri partnyor, tərəfdaş adlandıra bilər. Amma strateji əməkdaşlıqdan söhbət gedirsə mütləq şəkildə insan haqları və demokratiya sahəsində islahatlar həyata keçirməlidir. siyasi məhbuslar azadlığa buraxılmalıdır. Vətəndaş cəmiyyəti sahəsində qanunvericilik sadələşdirilməlidir və onların fəaliyyətinə qadağalar aradan götürülməlidir.