Avropa Şurası ilk növbədə öz standartlarına hörmət etməlidi

***

- Səməd bəy, niyə belə təklif irəli sürürsüz ki, Avropa Şurası Azərbaycanı tərkibindən çıxarmalıdır?

- Azərbaycan niyə Avropa Şurasından xaric edilməlidir? Məncə, Şuranın əsas problemi onun korrupsiyalaşması deyil, onun təbiəti və ideologiyasıdır. Şuranın təbiəti və ideologiyası Azərbaycan realitəsini həll etmək gücündə deyil. Arqumentimin lehinə partikulyar əsasları diqqətinizə çatdırım. Birincisi, hər şeydən əvvəl, bu Avropa Şurasının mahiyyəti ilə bağlıdır. Avropa Şurası təbiət etibarilə islahatçı platformadır. Onun funksiyası Avropa məkanında vahid islahat mexanizmi olmaqdır. Bu baxımdan Şura o halda səmərəli olur ki, onun üzvləri-siyasi subyekt olan dövlətlər xoşməramla (bona fide) bu islahat çərçivəsi ilə razılaşdıqlarını bildirirlər və mümkün qədər bu çərçivəyə riayət edirlər. Avropa dövlətlərindən fərqli olaraq Azərbaycan və onun kimi dövlətlər bu mexanizmə xoşməramla yanaşmırlar və iddia etdikləri öhdəlikləri xoşməramla götürməyiblər. Əsas məsələ də odur ki, Azərbaycanda islahat mümkün deyil. Şuranın islahat olaraq tələbləri rejimin mahiyyəti ilə ziddir və ona ekzistensial təhdid təşkil edir. Axı rejim niyə Azərbaycanda azad seçki keçirməlidir? Axı bu onların mənafeyinə sərf etmir? Niyə rejim "total qələbə" qazandığı bir məqamda uduza biləcəyi mexanizm təşkil edəsən ki? Nəticə etibarilə, Şuranın təbiəti islahatdır. Bu təbiətsə rejimin mahiyyətinə tərsdir. Belə olduqda Şura ilə rejimin əməkdaşlığından islahat yaranmır, "islahat farsı" yaranır. Bu isə Azərbaycanda islahat üçün saxta ümidlə nəticələnir. Bu ümidə köklənənlər isə bir müddət sonra uğursuzluq şəraitində ya geri çəkilirlər ya da kamp dəyişdirirlər. Nəticə olaraq, Şuradan çıxarılma saxta islahat ümidinin bitməsi və yeni vasitələrin axtarışı üçün şərait yaradacaq. İkincisi, Avropa Şurası radikal deyil. Diplomatik tarazlaşdırma ilə məşğuldur. Azərbaycan kimi ölkələrdə mümkün dəyişikliklərə bu tarazlaşdırma mənfi təsir edir. Azərbaycan kimi ölkələrdə anti-demokratik cinahın əzmini qırmaq üçün beynəlxalq xarakterli radikal tədbirlər tələb edilir. Şura bunu etmək iqtidarında və gücündə, hətta məfkurəsində deyil. Ona görə Şuradan çıxarılma tarazlaşdırma ziyanından bizi xilas edəcək. üçüncüsü isə odur ki, Avropa Şurası kimi beynəlxalq platformalara üzvlük rejimə legitimlik qazandırır. Demokratik müxalifətin öhdəliklərindən biri rejimin legitimliyini sarsıtmaqdır. Alfred Stepan, Demokratik müxalifətin öhdəlikləri kitabında belə yazıb. Halbuki əksinə olaraq mövcud beynəlxalq platformalara üzvlük bu legitimliyi artırır. Əgər rejimin legitimliyinin zəifləməyi məqsəddirsə, onu beynəlxalq platformalardan məhrum etmək lazımdır.

- Avropa Şurasından xaric olunarsa bunun ölkəyə hansı xeyri ola bilər?

- Avropa Şurasının verdiyi bəhrə çox marjinaldır. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi (AİHM) ilə işləmək təcrübəsi olan bir hüquqçu kimi deyə bilərəm ki, AİHM-in praktik dəyəri mübaliğə və mifdən ibarətdir. AİHM-in Azərbaycanla bağlı məhkəmə təcrübəsi Azərbaycanda olan hüquq pozuntularının bəlkə də 95%-ni əhatə etmir. AİHM-in Azərbaycanla bağlı məhkəmə təcrübəsi dominant olaraq siyasi fəalların hüquqlarının formal pozuntusunu bəyan etməkdən ibarətdir. Azərbaycan cinayət ədliyyəsində qeyri-siyasi hüquq pozuntuları insan hüquqları pozuntularının əsas mənbələrindən biridir. Lakin bu işlərin həddən ziyadə cüzi hissəsi AİHM-ə çatıb. Bundan əlavə, AİHM sadəcə formal pozuntular müəyyən etməklə özünü məhdudlaşdırır. Pozuntunun əsasını təşkil edən legitimlik probleminə toxunmur. Bu isə həm də müəyyən qədər ziyanlıdır. AİHM-dən savayı Şuranın digər qurumlarının təsir imkanları da daha çox formallıqdan ibarətdir. Şuranın icra mexanizmi səmərəli deyil. Nəticə olaraq, Şuranın verdiyi bəhrə vurduğu ziyanın qarşısında ölçüyəgəlməz dərəcədə cüzidir.

- Zatən hakimiyyət də beynəlxalq təşkilatları bəzən bu kimi addımlarla təhdid edir. Konkret olaraq Səməd Seyidov AŞPA-da çıxışında dedi ki, "bizə belə Avropa Şurası lazım deyil". Sizcə, indi "Azərbaycan Avropa Şurasının tərkibindən çıxarılmalıdır" söyləmək, hakimiyyətin maraqları ilə üst üstə düşmürmü?

- Belə təhdidlər rejimin feilidir. Onun müxalifi olanların funksiyası bu felə uymamaqdır. Müxalifətin rejimə reaksiya verməkdən başqa gündəliyi olmalıdır. Sadəcə "anti" üzərində qurulmuş gündəlik kafi deyil. Ona görə də müxalifət öz maraqlarına münasibətdə rejimdənkənar diskurs formalaşdırmalı və digərlərinin yəni beynəlxalq platforma və rejimin buna reaksiya verməsini təmin etməlidir. Bununla da siyasi müxalifət öz legitimliyini artıracaq.

- Amma Avropa Şurası adətən dövlətləri cəzalandırsa da, tərkibindən çıxarmır. Hətta Rusiya Krımı ilhaq etsə də, onu tərkibindən çıxarmadı. İndi Azərbaycana qarşı belə bir addım atmış olsa, sizcə, haqsızlıq, ədalətsizlik olmazmı? Həm də hakimiyyətin tez-tez səsləndirdiyi ikili yanaşmalar terminini təsdiqləmiş olmazmı?

- Başqalarının problemləri bizim işimiz deyil. Biz ilk növbədə öz işimizi həll etməliyik. El misalında deyildiyi kimi "əvvəl məscidin içi, sonra çölü"dür əsas olan. Müxalifətin işi ilk növbədə öz problemlərinə uyğun vasitələr tapmaq və bunları formalaşdırmaqdır. Digər ölkələr və başqa faktorlar təbii ki, bizə təsir edir. Amma bizim mənafelər o mənafelərdən daha əhəmiyyətlidir və biz onu əsas götürməliyik.

- Bu məsələdə tək günahkar Azərbaycanı hesab etmək doğrudurmu? Tutaq ki, Azərbaycan orada prinsiplərə, ideyalara uyğun olmayan hərəkətlər edib. Axı qarşı tərəf də buna imkan yaradıb. Bu məsələdə o təşkilatın və həmin təşkilatın üzvlərinin heçmi günahı yoxdur?

- Bu suala artıq ilk sualla bağlı cavabda münasibət bildirmişəm. Problem "a posteriori" deyil, "a prioridir." Avropa Şurası "a priori" olaraq Azərbaycanda demokratik dəyişiklik yaratmaq yaxud buna töhfə vermək potensialına sahib deyil. Yəni bu o deməkdir ki, Avropa Şurası heç bir təcrübəyə ehtiyac olmadan Azərbaycanda dəyişiklik yaratmaq imkanında deyil. Çünki onun bunu etməyə mexanizmləri yoxdur. Bunun üçün Avropa Şurasına üzvlüyü təcrübə etməyə belə ehtiyac yoxdur. Avropa Şurasının problemli fərdlər problemi deyil, konseptualdır. Çünki bu onun təbiətindən və mahiyyətindən irəli gəlmir.

- Tutaq ki, Azərbaycan Avropa Şurasının tərkibindən çıxarıldı və ya çıxdı. Bəs Avropa məhkəməsini son ümid yeri kimi görənlər, haqqını Avropa Şurasında axtaranlar, Azərbaycanda insan haqqlarının durumuna görə Avropa Şurası Nazirlər Komitəsinin qətnamələri. Konkret misalçün İlqar Məmmədovla bağlı məsələ. Axı həmin insanlar da itirəcəklər. Sizcə, Avropa Şurasının tərkibindən çıxarılma çıxış yoludurmu? Başqa çıxış yolu yoxdurmu?

- Azərbaycanın Şuradan çıxana qədər yaranmış öhdəlikləri, ələlxüsus AİHM-in qərarlarına münasibətdə öhdəliyi qalır və Azərbaycana münasibətdə bu öhdəliklərin icrasını Şura tələb edə bilər. Məsələ budur ki, Azərbaycanın Şuradan çıxdıqdan sonra yeni öhdəlikləri yaranmayacaq. Bu problemdir təbii ki. Azərbaycan Şuradan çıxdıqdan sonra burada avtoritarlaşma artacaq. Mən bunu inkar etmirəm. Mənim dediyim budur ki, Şuradan çıxarılma həm də rejimin legitimliyini əlindən alacaq. Nəticə olaraq, biz ikitirəli nizə ilə qarşı-qarşıyayıq. Biz baxmalıyıq ki, bu ziyanlardan hansı daha ziyanlıdır. Mən hesab edirəm ki, çıxarılma qalmaqdan daha az ziyanlıdır. Ona görə də digər ziyanlarını nəzərə almaqla çıxarılma daha əfsəldir. Onsuz da digər beynəlxalq monitorinq mexanizmləri Azərbaycana münasibətdə qalmaqda davam edir.