Əliyev və Paşinyanın Münhen Müzakirəsinin Sözardısı

***

-Əvəz bəy, Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin və Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın Münhen görüşünü necə qiymətləndirirsiniz?

-Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin və Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın iştirak etdikləri Münhen görüşü, ümumiyyətlə, Avropa qitəsində sülh və təhlükəsizlik məsələləri çərçivəsində və bu təhlükələrin aradan qaldırılmasına həsr olunmuş sayca 55-ci konfrans idi. Bu konfrans çərçivəsində demək olar ki, dünyadakı münaqişə ocaqları sırasında Livan, Suriya, Dağlıq Qarabağ məsələsinin olması əslində çox böyük bir hadisə sayıla bilər. Çünki Dağlıq Qarabağ münaqişəsi faktiki olaraq uzun müddətdir dünya dövlət başçılarının diqqət mərkəzində olsa da bu məsələ 35 dövlət başçısı və 80-dən çox xarici işlər və müdafiə nazirlərinin iştirakı ilə keçirilən belə bir konfransda açıq müzakirə olunmamışdı.

-Azərbaycan mediası bu debatda Azərbaycan prezidentinin qalib çıxdığını tirajlayır. Məğlub ölkənin rəhbəri bir debatda necə qalib görünə bilər ki? Qalibiyyət nədə idi?

-Azərbaycan mediası və bu medianın cəmiyyətə sırımaq istədiyi ekspertlər öz amplualarındadır. Onlar istənilən görüşlərdə, tədbirlərdə olan uğurları qələbə kimi təqdim edirlər. Bu, normal bir şeydir. Əslində media bunu davamlı müzakirə etsəydi, tutaq ki, prezidentin baş nazirlə deyişməsini canlı yayımda şərh etsəydilər, bunu başa düşmək olardı. Televiziyalar bu görüşü canlı yayımda vermədən, tərcümə etmədən sonradan onların özlərinin hansısa şişirdiyi ifadələri tirajlayırlar. Əgər prezidentin dediklərini çatdırmaq istəsəydilər, gərək onu orijinalda verəydilər. Adamlar o müsahibəyə, debata özləri baxardılar. Görüş bitdikdən sonra bu görüşü mövqeyi bəlli olan ekspertlərə şərh etdirmək peşəkarlıqdan uzaqdır. İlham Əliyev doğrudan da uğurlu bir müzakirə apardı və onun haqlı olaraq cəmiyyət tərəfindən yüksək qiymətləndirilməsi normal bir hadisədir.

-Tərəflərdən hansının arqumentləri daha güclü və tutarlı idi?

-Təbii ki, Azərbaycan Respublikasının prezidentinə ilk olaraq söz verilməsi, Azərbaycanın münaqişə ilə bağlı mövqeyinin ilk olaraq nümayiş etdirilməsi başadüşülən idi. Azərbaycanın mövqeyi daha arqumentli səslənirdi. Beynəlxalq tədbirlərdə Ermənistan təbii ki, müdafiə olunan tərəfdir. Müdafiə olunan tərəf olmasına rəğmən Ermənistanın torpaqları işğal altında saxlamasını bəhanə kimi göstərməsi və müəyyən bir bəhanələr tapması beynəlxalq auditoriyada düzgün başa düşülmür. Dəfələrlə bu kimi tədbirlərdə bunun şahidi olmuşuq. Ermənistandan olan ekspertlər, hətta müstəqil ekspertlər belə ortaya işğal faktını izah edə biləcək ciddi arqumentlər qoya bilmirlər. Ona görə də Azərbaycan tərəfinin işğal faktını aradan qaldırmaq tələbi irəli sürməsi başadüşüləndir. Ermənistanın baş naziri müəyyən bir fəndlər işlətdi. Bu, belə böyük bir auditoriyanın qarşısında stabilliyin, sülhün əldə olunması üçün etdiklərini ciddi vurğulamasıdır. Təbii ki, onun etdiklərinin arxasında hələ ciddi sülhə nail olmaq əməli yoxdur. Amma onun bəyanatları Avropa institutları tərəfindən diqqətlə ölçülür. Çünki indiyə kimi Ermənistan rəhbərliyində heç kim belə sabitliyin və sülhün əldə olunması ilə bağlı yumşaldıcı bəyanatlar səsləndirmirdilər. Ona görə də Paşinyanın birdən-birə bu cür bəyanatlar səsləndirməsi və tərəfləri sülhün əldə olunması üçün səyləri artırması təklifini irəli sürməsi Avropa və dünya ictimaiyyəti tərəfindən cəlbedici görünür. Ancaq ümumi müzakirələr göstərdi ki, Ermənistan tərəfinin münaqişəni uzatmaq üçün arqumentləri çox zəifdir.

-Bu debat beynəlxalq ictimaiyyətə hansı mesajları verdi? Yetəri qədər Azərbaycanın həqiqətlərini çatdıra bildimi?

-Əslində İlham Əliyevin mesajı ona yönəlmişdi ki, Azərbaycan işğala məruz qalmış tərəfdir və onun ərazilərinin işğaldan azad olunması regionda stabilliyin azad olunmasının əsas prinsiplərindən biridir. Eyni zamanda prezident Əliyev münaqişə qurbanlarının öz doğma torpaqlarına qayıtmasının önəmli olduğunu və bunun münasibətlərin normallaşdırılmasına ciddi təkan verəcəyini bildirdi. İ.Əliyev tərəflərin həllini çətin təsəvvür etdiyi status məsələsini sonraya saxlamaqla digər humanitar məsələlərin həll olunmasını da vacib sayması əslində Qərbin istədiyi yanaşmalardan biridir. Ona görə də Azərbaycan tərəfinin bu mövqeni çatdıra bilməsi üçün Əliyev çox konkret oldu.

-Bu debatda müzakirələrdən biri də ATƏT-in Minsk Qrupunun fəaliyyəti idi ki, hər iki tərəf münaqişənin həlli yolları üçün məlum institut çərçivəsində danışıqlara üstünlük verdiklərini açıqladı. Amma illərdir biz həmin təşkilatın fəaliyyətinin nəticəsiz olduğunu görürük. Bəs bunu münaqişə tərəflərinin liderləri niyə dilə gətirmirlər?

-Ümumiyyətlə, münaqişə tərəflərinə ATƏT-in Minsk Qrupundan başqa münaqişənin həlli ilə bağlı hansısa bir institut öz xidmətlərini təklif etməyib. Dünya ictimaiyyəti, BMT, Avropa İtifaqı, Avropa Şurası da bu münaqişədə əsas vasitəçi qrup kimi, əsas moderator kimi ATƏT-in Minsk qrupunu tanıyır. Ona görə də tərəflər yaxşı başa düşürlər ki, bu formatı dəyişmək uzun və riskli məsələdir. Buna görə də heç kim bunun dəyişməsi üçün nəsə etmək istəmir. Rəsmi səviyyədə ATƏT-in Minsk Qrupundan ciddi şikayətlər eşitmirik. İstər Azərbaycanda, istər Ermənistanda, nə prezidentlər, na xarici işlər nazirləri səviyyəsində hər hansısa bir rəsmi belə bəyanatlar və giley-güzar yoxdur. Ancaq ictimaiyyət nümayəndələri, siyasi partiyalar, hakimiyyətə yaxın olan dairələr bu giley-güzərı edirlər. Bu, sanki cəmiyyətin əhval-ruhiyyəsini yoxlamaq üçün edilir. Amma ATƏT-in Minsk Qrupunun xidmətlərindən imtina edilməsinin çətin olduğunu dövlət başçıları yaxşı başa düşürlər. Ona görə də bəzən üstüörtülü tənqid etsələr də onlarla əməkdaşlığa önəm verirlər. Belə beynəlxalq tədbirlərdə də çalışırlar ki, məsələnin üzərinə çox getməsinlər, bu məsələ ilə bağlı qatı mövqe ortaya qoymasınlar.

-Prezident İlham Əliyev beynəlxalq məhkəmə məsələsinə də diqqət çəkdi. Maraqlıdır ki, bu vaxta qədər Azərbaycan tərəfi niyə beynəlxalq məhkəməyə müraciət etməyib?

-Ümumiyyətlə, beynəlxalq məhkəmə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin indiyə qədər olan dövrünü əhatə edəcək bir institut səviyyəsindən artıq çıxıb. Azərbaycan və Ermənistan Beynəlxalq Məhkəmənin üzvü olacaqsa, yalnız bundan sonra baş verəcək cinayətlər beynəlxalq məhkəmənin səlahiyyəti və fokusu çərçivəsində olacaq. İndiyə qədər baş verən cinayətlər, pozuntular davamedici olacağı halda məhkəmənin predmeti ola bilərdi. Təbii ki, məhkəmə daha çox insanlıq əleyhinə törədilən cinayətlərin araşdırılması ilə məşğuldur. Onun işğal olunmuş ərazilər və tarixi abidələrə qarşı tərədilən cinayətlərə az aidiyyatı var. Azərbaycan üçün beynəlxalq məhkəmə  ondan ibarətdir ki, onun ərazisində qırğınlar törətmiş, insanlarını didərgin salmış, həlak olmasına imkan yaratmış, bunda iştirak etmiş hərbçilər cinayət məhkəməsi qarşısında cavab versin. Azərbaycan tərəfi daha çox Xocalı faciəsi ilə bağlı məhkəmənin qurulmasını istəyirdi. Ancaq qeyd etdiyim kimi, əgər bu gün, sabah, on gün, bir ay, bir ildən sonra Azərbaycan, Ermənistan Beynəlxalq Məhkəmənin üzvü olacaqsa, yalnız üzv olunduqdan sonrakı dövr üçün məhkəmənin səlahiyyətləri buna çatacaq. Ona görə də Azərbaycan hesab edirsə ki, Dağlıq Qarabağla bağlı müharibə hələ bitməyib, bundan sonra da Azərbaycan öz işğal olunmuş torpaqlarını hərbi yolla geri qaytarmalıdır, Beynəlxalq Məhkəməyə üzv olmaq məsələsi onun bu istəyi ilə uzlaşmır. Ermənistan da müharibə bitməmiş Beynəlxalq Məhkəmənin üzvü olmaqda maraqlı deyil. Çünki müharibə baş verəcəyi təqdirdə bundan sonrakı dövrə məhkəmənin qanunları sirayət olunacaqsa, onda belə çıxır ki, müharibəni aparacaq və yaxud komandirlər gələcəkdə Beynəlxalq Məhkəmənin subyekti ola bilərlər. Buna görə heç kim bu məhkəməyə üzv olmağa çalışmır.

-Bu görüşdə münaqişə tərəflərinin tez-tez verdiyi müharibə bəyanatlarının şahidi olmadıq. Sizcə, nədən?
-Əslində dövlət başçıları Münhendə Təhlükəsizlik Konfransının toplantısına getmişdilər. Təbii ki, orada daha yumşaq mövqedən çıxış olunmalı idi. Daha çox belə ümumi təhlükəsizlik üçün lazım olan işartıların verilməsi vacib idi. Ona görə də daha çox belə tarixi ekskurs oldu. Heç kim hər hansı qıcıqlandırıcı bəyanatlar vermədi. Məncə, düşünülmüş bir yanaşma idi. Çünki Təhlükəsizlik Konfransında əgər Ermənistan və Azərbaycan dövlət başçıları təhlükəsizliyə zərər yetirəcək bəyanatlar versəydilər, o zaman konfransın çıxış yolu axtarışı barəsində düşünmək mənasız olardı. Müharibə bəyanatlarından da qaçmanın əsas səbəbini də bunda görürəm. Çünki belə böyük bir formatda bir daha tərəflərin öz  mövqelərini xatırlatması düşünülmüş addım idi. Azərbaycan tərəfi bunu etdi, Ermənistan tərəfi də öz cavabını verdi. Hər halda bu, çox yaxşı bir hal idi, tərəflər öz mövqelərini Təhlükəsizlik Konfransı çərçivəsində çatdırdılar.

-Nə təklif edirsiniz? Münaqişənin həlli üçün tərəflər bu formada və bu vaxta qədər olan ənənəvi formada olan danışıqları davam etdirməlidir, yoxsa yeni yollar axtarılmalıdır?

-Münaqişənin həlli üçün danışıqlar qapalı şəraitdə xarici işlər nazirləri və dövlət başçıları səviyyəsində gedir. Bu danışıqlarda ola bilsin ki, daha detallı müzakirələr olur. Nəinki belə açıq debatlarda. Ona görə rəsmi danışıqlar prosesi ilə paralel olaraq Avropa ölkələrində, Rusiyada, həmsədr ölkələrin paytaxtlarında açıq debatların keçirilməsi əslində çox yaxşı bir haldır. Tərəflər belə görüşlərdə faktiki olaraq cəmiyyətdə olan ritorikanı təkrarlayır və eyni zamanda ritorikanı müzakirə obyekti edirlər. Bu, dövlət başçıları səviyyəsində ilk belə hal idi. Dövlət başçıları üçün önəmli olan o idi ki, onların səsi, mesajı belə bir böyük bir konfrans çərçivəsində eşidilsin, eyni zamanda onların danışıqlar prosesinə sadiq qaldıqları da nümayiş etdirilsin. Hər iki dövlət başçısı bunun öhdəsindən gəldi. Baxmayaraq ki, bir-birinə qarşı səsləndirdikləri ittiham çox sərt idi, ümumən danışıqlar prosesində hansısa bir irəliləyişin olacağına ümid yaradacaq mesaj verdilər. Dövlət başçıları maraqlı olmalıdır ki,  onların qapalı formatda apardıqları danışıqlarla yanaşı paralel olaraq yüksək vəzifəli dövlət məmurları, vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələri, düşüncə mərkəzləri, siyasi partiyaların iştirakı ilə belə açıq debatlar keçirilsin. Həmin açıq debatlar hər iki ölkədə yayımlansın. Üstündən necə gün keçsə də dövlət başçılarının Münhendə söylədikləri fikirləri insanlar müzakirə edir, rəğbət bəsləyirlər, tənqid edirlər. Bu o deməkdir ki, çox böyük təkan oldu. İndiyə qədər vətəndaş cəmiyyətinin etdiyi yüzlərlə, minlərlə konfranslar olub. Həmin konfransların heç birini televiziyalar belə açıq göstərmirdi. İctimaiyyət bu cür açıq müzakirə etmirdi. İndi dövlət başçılarının bu cür açıq polemikasını hamı müzakirə edir. Bunun çox böyük effekti oldu. Hər iki dövlət başçısı bunu çox uğurla həyata keçirdi. Əhali arasında İlham Əliyevə olan rəğbətin artmasında da bu debatın böyük rolu oldu. İlham Əliyev qətiyyətlə ölkənin Dağlıq Qarabağ məsələsində mövqeyini müdafiə etdi.