Ermənistanın Türkiyə və Azərbaycanla sıx iqtisadi inteqrasiyası regionda sülhün təminatıdır

***

-Əhməd bəy, belə bir platformanın reallaşması və inkişafı mümkün görünürmü?

-Region belə bir əməkdaşlığa məhkumdur. Bu cür əməkdaşlığın olması gələcəkdə regionda ümumi sabitliyin təmin olunması prizmasından çox vacibdir. Ən azından ona görə ki, əgər Ermənistan hər hansısa bir iqtisadi layihəyə inteqrasiya olunmazsa və onun iqtisadiyyatında davamlılıq təmin olunmazsa, Azərbaycan və Türkiyədən iqtisadi asılılığı meydana çıxmazsa, Ermənistandan gələcəkdə də imkan tapan kimi Azərbaycana qarşı istifadə edəcəklər. Bu səbəbdən Azərbaycan və Türkiyə çox müdrik addım atır. Ermənistanın belə bir potensialını aradan qaldırmaq üçün onlar bu ölkəni həm iqtisadi, həm də başqa formalarda çox sıx şəkildə özlərinə bağlamaq istəyirlər. Elə Türkiyə prezidentinin verdiyi bəyanatlarda və Azərbaycan prezidentinin son bir ayda verdiyi ardıcıl bəyanatlarda iqtisadi platformanın yaradılması və bura Ermənistanın cəlb edilməsi ilə bağlı aydın fikirlər görünür. Görünür ki, Türkiyə prezidenti də həmin fikirləri təkrarlayır və dəstəkləyir. Hazırda belə bir iqtisadi əməkdaşlıq birliyini yaratmaq və bu formada bütün region ölkələrini bir-birinə bağlamaqla regionda olan konfliktləri aradan qaldırmaq olar. Burada bir məqamı da nəzərə almaq lazımdır ki, regionda artıq dominant olan güclərin öz dominantlığını bu iqtisadi ittifaqa deleqasiya etməsindən söhbət gedir. Ən böyük siyasi problem indiki halda bununla bağlı ola bilər. Amma bir daha qeyd edirəm ki, region bu cür iqtisadi əməkdaşlığa məhkumdur. Bu cür iqtisadi əməkdaşlıq platformaları olmasa, regionda ardıcıl münaqişələrin olacağı qaçılmazdır. Ona görə də hətta mümkünsüz görünsə belə Azərbaycan, Türkiyə, regionda ümumi stabilliyə çalışan qüvvələr bu işi həyata keçirmək üçün əllərindən gələn hər bir şeyi etməlidirlər.

-Bu platforma baş tutarsa, bölgəyə nə verəcək?

-Hazırda baş verən prosesləri İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Avropa kontinentində baş verən proseslərlə müqayisə edərdim. Həmin dövrdə bəllidir ki, münaqişəni daim və ardıcıl yaradan Fransa və Almaniya arasında olan gərginlik idi. Və belə qərara gəlindi ki, onlar polad və dəmir sənayesini ümumi bir formada birləşdirsinlər. İqtisadi inteqrasiya layihələri yaratmaqla daha geniş Avropa əməkdaşlıq çərçivəsinə çevirsinlər. Nəticədə biz bu gün Avropa İttifaqını görürük. Hazırda baş verən proseslər və bunun nəticəsi Avropa İttifaqı kimi bir birliyin uzunmüddətli bir perspektivdə meydana çıxmasının ilkin addımları ola bilər. Bir müddətdən sonra buraya bir çox ölkələr də cəlb oluna bilər. Avropa Şərq Tərəfdaşlığı proqramında iştirak edən bir çox ölkələr Türkiyə və Azərbaycanla ciddi əməkdaşlıq edirlər. Buna misal kimi biz Ukraynanı götürə bilərik. Hazırda Belarusla bağlı məsələlərdə Ukrayna, Azərbaycanın daha aktiv iştirakına ehtiyac var. Moldovanı da qeyd etmək olar. Bu cür məqamları nəzərə alaraq düşünürəm ki, belə bir iqtisadi əməkdaşlıq regionu elə bir güc mərkəzinə çevirəcək ki, gələcəkdə biz Avrasiyanın həqiqi mərkəzinə çevrilə bilərik. Belə bir əməkdaşlıq vurğuladığım kimi, bəzi ölkələrin iqtisadi-siyasi dominantlığını ümumi ittifaqa deleqasiya etmək anlamına gəlir. Bu da özlüyündə çox ciddi siyasi və iqtisadi uğulara gətirib çıxaracaq bir məqam olacaq.

-Belə bir platforma iqtisadi cəhətdən mümkün görünə bilər. Amma siyasi cəhətdən çətin görünür. Çünki ortada Rusiya-Gürcüstan kimi, Azərbaycan-Ermənistan kimi bir-biri ilə konflikt yaşayan ölkələr var. Bunların bir platformada olması mümkündürmü?

-Sizin vurğuladığınız kimi, belə bir iqtisadi platformanın ortaya çıxması siyasi cəhətdən qəliz məsələdir. Qeyd etdiyim kimi,  bu, Avropa İttifaqının meydana çıxmasına çox bənzəyir. O zaman Avropa İttifaqı ölkələri İkinci Dünya Müharibəsindən sonra iqtisadi birlik yaradaraq öz siyasi birliklərini yaratmaq üçün göstərdikləri cəhdlər qədər region ölkələri də öz parlaq və sağlam gələcəkləri üçün belə bir platformanın qurulması üçün çaba göstərməlidirlər. Siyasi problemlərin nə olmasından asılı olmayaraq, bu məsələnin həllində iştirak etməlidirlər. Konkret olaraq Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərinə gəldikdə isə görə bilərik ki, Ermənistan tərəfdə həm parlamentdə, həm hökumətdə pozitiv mesaj verən şəxslər var. Onlar Ermənistan cəmiyyəti üçün heç də sıravi şəxslər deyil. Hesab edirəm ki, Ermənistan cəmiyyəti də başa düşür ki, müəyyən mənada Qarabağ münaqişəsinin indiki mərhələsində Ermənistanın düşdüyü vəziyyətdən maksimal yararlanması üçün iqtisadi izolyasiyadan çıxmalıdır. Amma Rusiya-Gürcüstan məsələsi doğrudan da vacib məqamdır. Bunu da nəzərə almaq lazımdır ki, regionda çox ciddi geosiyasi proseslər baş verir. Belə geosiyasi proseslərdən biri də ondan ibarətdir ki, Gürcüstan hazırda ardıcıl olaraq NATO qoşunlarının öz ölkəsində yerləşdirilməsini istəyir.  Buna səbəb kimi isə Rusiya sülhməramlılarının Dağlıq Qarabağda, Azərbaycan ərazisində olmasını göstərirlər. Rusiya sülhməramlılarının Azərbaycan ərazisinə daxil olması ilə faktiki olaraq demək olar ki,  bütün Şərq Tərəfdaşlığı ölkələrində artıq Rusiya qoşunları var. Gürcüstan da bunu əsas gətirərək özünə kənardan dəstək qazanmağa çalışır. Rusiyada bunu görürlər və dəyərləndirirlər.  Bu cəhətdən NATO qüvvələrinin Gürcüstana daxil olmasının qarşısını almaq üçün mümkündür ki, bir sıra addımlar atsınlar. Və bu addımlar sırasında elə ən birincisi Dağlıq Qarabağda olan Rusiya sülhməramlılarının yerləşmə müddətini daha da az etməklə və beləliklə də ABŞ və yaxud digər NATO ölkələrinin yeni qüvvələrinin regiona gəlməsinin qarşısını almaqla, həmçinin də belə iqtisadi layihələrdə iştirak etməklə Rusiya regionda müəyyən bir dözümlü və idarəolunan hal yarada bilər.  Bu, Rusiyanın da maraqlarına cavab verir. Rusiyada artıq başa düşürlər ki, proseslərdə minimal itki ilə çıxmaq daha vacib məqamdır. Ona görə də Qarabağda olan münaqişəni stabilləşdirməkdən ötrü Türkiyə qoşunlarının gəlməsinin qarşısını ala bilmədilər və buna razılıq verdilər. İndi isə eyni vəziyyət Gürcüstanda ola bilər. Belə bir əməkdaşlıq isə Rusiya və Gürcüstan prizmasından da çox pozitiv rol oynaya bilər.

-Ermənistanın bu platformada olması mümkün görünürmü?

-Dediyim kimi, Ermənistanda bu platformada iştirak etməklə bağlı açıq mesajlar var. Ermənistanda sağlam düşüncəli insanlar bu platformada iştirak etməklə Dağlıq Qarabağ itkisini kompensasiya etmək üçün özlərini iqtisadi izolyasiyadan çıxarmağa çalışırlar. Ermənistanda bu istiqamətdə düşünən insanların sayı getdikcə artacaq. Görürük ki, hazırda Paşinyana etiraz edən insanların sayı da çox azdır. İnsanlar da düşdükləri bu vəziyyətdən mövcud iqtisadi durumlarını yaxşılaşdırmaq üçün yararlanmağa çalışırlar. Amma bununla yanaşı nəzərə almaq lazımdır ki, Paşinyan iddia etdiyi kimi Qərbpərəstdirsə və Ermənistanda qərpərəst qüvvələr çoxdursa, belə çıxır ki, bu platforma çərçivəsində Ermənistanın Qərb ölkələri ilə əməkdaşlığına şərait yaranacaq. Bu istiqamətdə olan məqamları da nəzərə almaq lazımdır. Bununla yanaşı bu ittifaqa qoşulan İran özü üçün müəyyən bir iqtisadi təhlükəsizlik ittifaqı yaradır. Belə bir ittifaqın yaradılmasında İran da bundan sonra maraqlı olacaq. İran Türkiyənin regionda güclənməsinin müəyyən qədər öz iştirakı ilə balanslaşdırmaq üçün belə bir platformada olmalı olduğunu başa düşəcək. İranın iştirakı Ermənistanı iştiraka vadar edəcək. Türkiyə, Azərbaycan, Gürcüstanın məsələ ilə bağlı mövqeləri tam aydındır. Rusiya üçtərəfli sülh bəyanatına imza atmaqla mövqeyini ortaya qoyub. İranın da maraqlı olması Ermənistan üçün hər hansı seçim buraxmır. Faktiki olaraq Ermənistan xarici siyasətinin bu istiqamətdə atacağı bütün addımları ətrafında olan bütün ölkələrin gəldiyi razılıqdan asılı olacaq və bu da Ermənistanı məcbur edəcək ki, bu ittifaqda iştirak etsin.

-Bu platformanın Dünya İttifaqı, Qərb tərəfindən qəbul olunması da maraqlıdır. Qərbin Rusiya və Türkiyə ilə münasibətləri o qədər də isti deyil. İndi bu iki ölkənin olacağı bir platformanı necə qarşılayacaq?

-Doğrudan da Qərb ölkələrinin bu zamana qədər regionda qurduqları konstruksiya sıradan çıxır. Artıq münaqişənin ikinci həftəsindən bəlli idi ki, bir çox təşkilatların bu münaqişədən sonra islah olunmasına ciddi ehtiyac var. Əgər Avropa İttifaqının Şərq Tərəfdaşlığı platforması bu regionda Ermənistan və Azərbaycan arasında əməkdaşlıq yaradıb, münaqişənin qarşısını ala bilmədisə, deməli, burada müəyyən dəyişikliklər etmək lazımdır. Həmçinin də nəzərə almaq lazımdır ki, eyni formada ATƏT-də də dəyişikliklər etməyə ehtiyac yaranıb.  Avropada bunu başa düşürlər.  Avropanın özü də elə bir dəyişikliklər astanasındadır ki, daxilində də dəyişikliyə çalışır. Belə olan halda Avropanın bu regionda olan təhlükəsizliyin və sabitliyin təmin olunması üçün birinci geoiqtisadi, daha sonra isə geosiyasi vəziyyətin doğulmasını qəbul etməsi perspektivləri  daha realdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu yaradılacaq yeni platformada çox fərqli multietnik və multikonfessional qrupların cəmləşdiyini görürük. Ortodoks pravoslav Rusiyası, pravoslav Gürcüstan, müsəlman Türkiyə və Azərbaycan, dini dövlət olan şiə İran, Ermənistan kimi dini dəyərlərə hörmət edən ölkələrin burada bir yerə gəlməsi təqdirəlayiq haldır. Nəzərə almaq lazımdır ki, etnik baxımdan da çox rəngarəng, mozaik bir mənzərə meydana çıxır. Bu baxımdan düşünürəm ki, Avropa İttifaqında da bir müddət əvvəl bir çox akademik nəşrlərdə bu ideyanın təbliğini biz görürdük. Bu regionda sabitlik yarada biləcək belə bir iqtisadi əməkdaşlıq platformasının olması onların da maraqlarına cavab verən bir məqamdır. Bununla yanaşı nəzərə almaq lazımdır ki, hazırda ABŞ-da və bir çox Avropa ölkələrində özlərinin əsas geosiyasi rəqibi kimi Çini görürlər. Nəzərə almalıyıq ki, İran Çinlə sıx əməkdaşlıq edən ölkədir, Rusiya Avropadan küsmüş və Çinlə əməkdaşlıq edən ölkədir. Türkiyə isə uyğur məsələsinə Çinlə hazırda çox ciddi bir konfrontasiyadadır. Belə bir ittifaqın yaradılması Çinin Qərbə doğru irəliləməsinin qarşısını ala biləcək bir platforma meydana çıxarır ki, bu da Avropanın maraqlarına cavab verən məqamdır.

-Bu platforma Azərbaycana nə verə bilər? Bunun mənfi və müsbət tərəfləri nələr ola bilər? Bu, Azərbaycanın Qərblə olan münasibətlərini korlamayacaq ki?

-Bu konstruksiyanın əsas ideya müəllifi Azərbaycandır. Ona görə də Azərbaycan tərəfi üçün uğurlu tərəfləri daha çox olacaq, nəinki neqativ tərəfləri. Bu, Azərbaycanın iqtisadi imkanlarını artırmaqla, regionun digər ölkələrinin iqtisadi və siyasi inteqrasiyasını təmin etməklə yanaşı, dünya azərbaycanlıları ilə Azərbaycanın əməkdaşlığını artıran bir məqam olacaq. Uzunmüddtli perspektivdə Azərbaycanın imkanlarını artıracaq. Bununla yanaşı vaxtilə regionda olan başqa bir geosiyasi proyektin müəllifi də Azərbaycan olub. GUAM (Gürcüstan, Ukrayna, Azərbaycan, Moldova) layihəsi ABŞ-la əməkdaşlığın nəticəsində meydana çıxmış bir ideya idi. Daha sonra isə GUAM daxilində olan ölkələrin bir çox hallarda bir-biri ilə siyasi və hərbi planda səmimi olmamaları GUAM-ın rolunun zəifləməsinə gətirib çıxardı. Onun bir növ Şərq Tərəfdaşlığı platforması ilə əvəzlənməsinə səbəb oldu. Qərb ölkələrində artıq başa düşürlər ki, vaxtilə GUAM layihəsindən bu cür uzaqlaşıblarsa və onu başqası ilə əvəz ediblərsə, hazırda dünyada baş verən geosiyasi dəyişikliklər fonunda Azərbaycan özü yenidən başqa bir geosiyasi layihə ilə çıxış edərək, bunu Avropa ölkələrinin bəzilərinin təklif etdikləri layihələrə alternativ olaraq irəli sürməyə mənəvi haqqı var. İlkin dövrlər mümkündür ki, müəyyən bir reaksiya olsun, amma daha sonradan bu ideya hamı tərəfindən alqışlanacaq.