Gələcək sabah gələ bilər

***

-Ərəstun bəy, Azərbaycanda baş verən son iqtidar- müxalifət münasibətlərini necə qiymətləndirirsiniz? Azərbaycan hakimiyyəti bütün partiyalara, o cümlədən müxalifət partiyalarına dialoq təklif etdiyini bildirir. Hətta bu kontekstdə Prezident Administrasiyasının rəsmisi bir neçə partiya sədri ilə  görüşlər keçirib. Milli Şura və AXCP isə həmin görüşə bir neçə şərt yerinə yetirilsə gedəcəyini bildirmişdi. Sizcə, bu görüşlərin, bu dialoqun hansısa perspektivi varmı?

-Bu başdan deyim ki, hazırda Azərbaycanda mövcud olan iqtidar-müxalifət münasibətləri siyasi rəqabətdən daha çox şəxsi zəmində düşmənçiliyi, bəzən isə məişət səviyyəsində dava-dalaşı xatırladır. Qarşılıqlı ittihamlar forması, dedi-qodular, təhdidlər, söyüşlər, aşağılamalar – bütün bunların nə siyasi rəqabətə, nə də ümumiyyətlə, siyasi münasibətlərə hansısa aidiyyatı var. Qaldı dialoq məsələsinə, əslində dialoq tamamilə normal praktikadır və hələ keçən əsrin 90-cı illərinin sonlarında Almaniyanın Fridrix Naumann Fondunda çalışarkən mən özüm də belə bir dialoqun təşkilində müəyyən qədər iştirak etmişəm. Söhbət açıq dialoqdan gedir, pərdəarxası sövdələşmədən yox. Etiraf edim ki, Heydər Əliyevin hakimiyyəti dövründə belə dialoqu qurmaq və onu inkişaf etdirmək indikindən dəfələrlə asan və səmərəli idi. Görünür, bunun üçün zəruri olan siyasi iradə vardı. Əks halda iqtidar partiyasının təmsilçiləri prosesə qoşula bilməzdilər. Amma təəssüf ki, sonrakı mərhələdə həmin dialoq formasını və məzmununu bir qədər dəyişərək tamamilə fərqli müstəviyə keçdi.
Hazırda dialoqa olan cəhdlər də əslində normal təşəbbüsdür. Amma təəssüf ki, iqtidar-müxalifət münasibətlərinin yuxarıda qeyd etdiyim vəziyyətdə olması həmin təşəbbüsün reallaşmasına xidmət etmir. Dialoq ilk növbədə şəffaflıq və qarşılıqlı etimad tələb edir, amma bunların heç biri yoxdur. İlk növbədə də etimad, çünki uzun müddət düşmən münasibətlərdə olanların dialoq masası arxasına keçməsi üçün zaman, iradə və inam lazımdır. Dediyim kimi, ən azı inam yoxdur. Bundan başqa dialoqun forması kimi də fikrimcə, ən uğurlu variant seçilməyib. Bunu media və vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələrinin iştirakı ilə hansısa bir “dəyirmi masa” şəklində keçirmək daha uğurlu olardı. Bu, həm dialoq iştirakçılarının cəmiyyət qarşısındakı məsuliyyəti baxımından və şəffaflıq nöqteyi-nəzərindən əlverişli olardı, həm də hansısa görünməyən niyyətlərin olması barədə söz-söhbətlərə rəvac verməzdi. Bugünkü formatda aparılan dialoq isə əksinə, daha çox şübhələrə, separat danışıqların aparılması haqda söz-söhbətlərə rəvac verir. Bu baxımdan da onun uğurla nəticələnəcəyini gözləmək çətindir.

-Bir tərəfdən dialoq təklifləri ilə cəmiyyət qarşısında çıxış edirlər, o biri tərəfdən isə bayram təbrikində prezident müxalifətə barmaq silkələyir. Onları “beşinci kolon”un nümayəndələri adlandırır. Və fövqəladə vəziyyət elan olunacağı təqdirdə həmin nümayəndələrin təcrid olunacağını bildirdi. Nədir bu narahatlığın əsası?

-Düzü, dialoq təklifi fonunda İlham Əliyevin həmin mesajları bir qədər qəribə göründü və üstəlik də hakimiyyətin dialoqa ciddi bir proses kimi yanaşdığını şübhə altına qoydu. Xüsusilə də bayram təbriki belə hədələr üçün ən münasib məqam deyildi. Odur ki, bu cür təzadlı vəziyyətin nə ilə bağlı olduğunu yalnız ehtimal etmək olar. Ehtimallar isə bunu deməyə əsas verir ki, qlobal miqyasda baş verənlər və onların Azərbaycana təsirləri hakim dairələrdə ciddi təlaş və gərginlik yaradıb. Bir tərəfdən pandemiya şəraitində dərinləşməkdə olan iqtisadi böhran, digər tərəfdən də Azərbaycanın az qala yeganə gəlir mənbəyi olan neftin kəskin ucuzlaşması, nəhayət, bunların hamısının hələ məqsədi və hədəfləri bəlli olmayan referendum planları ərəfəsində baş verməsi görünür, ciddi çaşqınlıq yaradıb. Düşünürəm ki, belə şəraitdə gərginlik təbiidir və hətta bundan da ağır vəziyyətə hazırlaşmaq lazımdır, amma çaşqınlıq, təhdidlər, hədə-qorxular həmin məsələlərin həllində heç bir halda uğurlu vasitələr ola bilməz. Bundan başqa hakimiyyətin daxilində də gərginliyin artmasına işarə edən bəzi əlamətlər var ki, bunlar da yəqin ki, həmin çaşqınlığı bir qədər də artırır. Amma hər bir halda, dialoq təşəbbüsü ilə həmin çıxışdakı ittihamlar öz arasında heç cür uzlaşmır.

-Bu yaxınlarda müxalifətin aparıcı simalarından biri Tofiq Yaqublu həbs olundu. Karantin rejimi dövründə bir neçə fəal və müxalifət funksioneri inzibati həbs edildi, xəbərdarlıqlar aldı. Polis bölmələrinə çağırıldı. Yəni, hakimiyyət narahatdır ki, müxalifət bu karantin günlərində hansısa iğtişaşlar törədə bilər, yoxsa bu həbslərin arxasında dayanan başqa səbəblər var?

Sadaladığınız hadisələri elə həmin çıxışın ilkin nəticələri kimi nəzərdən keçirmək olar və onların bununla məhdudlaşacağını düşünmürəm. Amma səbəblərin guya müxalifətin karantin günlərində iğtişaşlar törədə biləcəyi olduğu da heç inandırıcı görünmür. Əvvəla, müxalifətin heç adi vaxtda iğtişaşlar istəyinin olması inandırıcı deyil, digər tərəfdən də onları törədə bilmək imkanı məhduddur. Hakimiyyətin isə bu sadə reallığı bilmədiyini düşünmürəm. Elə isə, görünür, buna başqa daha ciddi səbəblər var və məncə, yuxarıda qeyd etdiklərim bu səbəblərdən heç də ən əhəmiyyətsizləri deyil. Qaldı iğtişaşlara, onların baş verib-verməməsi hakimiyyətin hazırki karantin dövründə  atacağı addımlardan və onların səmərəliliyindən asılı olacaq. Əlbəttə, bu gün dünyanın ən demokratik ölkələrində də pandemiya ilə əlaqədər çox sərt addımlar atılır, amma inkişaf eləmiş ölkələrdə insanların azı 1-2 aya bəs edəcək müəyyən resursları var və üstəlik hakimiyyətlər də mümkün sosial gərginlikdən qaçmaq üçün müvafiq addımlar atırlar, onlara yardımlar ayırır, güzəştlər tətbiq edir və s. Azərbaycanda isə əhalinin böyük bir hissəsi onsuz da ehtiyac içində idi və gündəlik ehtiyaclarını ödəmək üçün bir növ günəmuzd işləyirdi. Buradan da belə anlamaq olar ki, indi bir çox ailələr ya son ehtiyatlarından tam məhrum olub, ya da məhrum olmaq ərəfəsindədir. Ən paradoksal olan isə hakimiyyətin belə bir şəraitdə “Koronavirusla mübarizə fondu” yaradıb sahibkarları oraya pul köçürməyə sövq və ya məcbur etməsidir. Bu, sözün həqiqi mənasında ya anlaşımazlıqdır, ya da cəmiyyətdəki real vəziyyət haqda bilgisizlik. Səbəbindən asılı olmayaraq, belə absurd addımlar yaxşı nəticələr vəd eləmir və elə onlar da ölkədə sosial zəmində kütləvi iğtişaşlara təhrik edə bilər ki, bunun da məsuliyyəti yanlış addımlar atan hakimiyyətin üzərinə düşəcək.

-Son vaxtlar hakimiyyət nümayəndələrinin, konkret olaraq Hikmət Hacıyevin, Səməd Seyidovun dilindən müxalifətlə siyasi dialoq, yeni siyasi konfiqurasiya kimi  fikirlər səsləndirilir. Və onlar bildirirlər ki, yeni parlamentdə bir çox müxalifət nümayəndələri yüksək postlar tuturlar. Bu kimi fikirləri beynəlxalq aləmdə yaymağa çalışırlar. Bu, Azərbaycan hakimiyyətinin yeni siyasi dəst- xəttidir, yoxsa yeni piar kampaniyası?

-Yeni siyasi dəst-xətt və ya yeni siyasi konfiqurasiya görünmür, piar isə ola bilər. Amma o zaman da sual olunur ki, belə piar indiki zamanda kimin üçün həyata keçirilir və onun effekti nə olacaq? İcazənizlə, sualın cavabını özüm deyim: indi dünyada elə həyati əhəmiyyətli məsələlər önə çıxıb ki, hansısa dövlətdə istər daxili siyasət olsun, istərsə də insan hüquq və azadlıqları sahəsində nələrin baş verdiyi heç kəsin yadına da düşmür. Mövcud vəziyyətin nə qədər davam edəcəyi də hələ məlum deyil. Deməli, sağlam məntiq deyir ki, piara ehtiyac yoxdur, ölkənin daxilində sabitliyə və inkişafa nail olmaq üçün zəruri siyasi, hüquqi və sosial-iqtisadi addımlar atmaq vacibdir. Bunların az da olsa ilkin nəticələri üzə çıxanda bunun özü həm də ən uğurlu piar olacaq. Qaldı parlamentdə müxalifət nümayəndələrinin yüksək postlar tutması haqda iddialara, məncə, bunlar da bir qədər piara oxşayır, amma yenə də uğursuz piara. Digər tərəfdən, əgər həqiqi və səmimi dialoq aparmağa siyasi iradə yoxdursa, onda onun imitasiyasına da ehtiyac yoxdur. Çünki imitasiya kontrproduktiv ola bilər. Başqa sözlərlə, tamamilə əks effekt verə bilər və deməli, belə imitasiyalardansa bütün gücü hazırda ölkənin qarşısında duran ciddi problemlərə yönəltmək lazımdır. Həmin problemlər isə onların yaxın gələcəkdə törədə biləcəyi fəsadlarla müqayisədə çox kiçik görünə bilər. Yenə deyirəm, təəssüf ki, bütün sadaladıqlarımın  düzgün dəyərləndirildiyi haqda fikir söyləmək üçün əsas yoxdur. Əlbəttə, pandemiya ilə bağlı bir sıra effektiv addımlar atılır, amma yanlışlar da yetərincədir, sui-istifadələr də.Yaranmış reallıq fərqli yanaşmalar, yüksək peşəkarlıq və yüksək real nəticələr ortaya qoymağı tələb edir. Yaranmış şəraitin ağırlığını nəzərə almayaraq, məsuliyyətini duymayaraq, ənənəvi qaydada mənimsəmələri, korrupsiyanı, daha çox mövqe tutmaq uğrunda mübarizələri bu gündə eyni templərlə davam etdirirlərsə, o zaman möcüzə də gözləmək lazım deyil. Siyasətdə möcüzə olmur.

-Siyasi dialoq necə aparılmalıdır? Bir tərəfdən basqı, o biri tərəfdən təkliflərlə dialoq aparmaq mümkündürmü?

-Hər şeydən əvvəl siyasi dialoq zərurəti hansısa ötəri vəziyyətdən, yaranmış çətinlikdən və ya başqa nəsə buna oxşar səbəblərdən qaynaqlanmamalıdır. Dialoq tərəflərin siyasi iradəsindən qaynaqlanan və ölkənin ictimai-siyasi həyatının mühüm hissəsini təşkil edən permanent proses olmalıdır. Dialoq düzgün formatda təşkil olunmalı, xoşməramlı, ədalətli və səmimi aparılmalı, qarşılıqlı etimad üzərində qurulmalı və cəmiyyət üçün şəffaf olmalıdır. Yalnız bu halda dialoq cəmiyyət tərəfindən alqışlana, qəbul edilə və dəstəklənə bilər. Cəmiyyətdən gizlədilən və ya cəmiyyəti maraqlandırmayan dialoqa isə heç bir ehtiyac yoxdur, çünki o, ya imitasiya olub bir müddətdən sonra unudulacaq, ya da daha pis –  yəni münasibətləri bir qədər də kəskinləşdirib siyasi böhrana yol açacaq. Ən başlıcası isə dialoq üçün vacib şərt onu aparmalı olanların mövcud reallığı düzgün dəyərləndirib ölkənin, xalqın gələcəyinə görə öz məsuliyyətini dərk etməsidir. Gələcək isə hökmən beş, üç və ya heç bir il də sonrakı deyil, sabahkı gün də ola bilər.