“Hakimiyyət azad, demokratik seçki keçirməyə hazır deyil”

* * *

Sual: Bəşir bəy, sizcə, yaxın vaxtlarda referendum və növbədənkənar parlament seçkilərinin keçiriləcəyi ilə bağlı söhbətlər haradan qaynaqlanır? 

Cavab: Müxtəlif dövrlərdə proporsional seçki sisteminin bərpası və yaxud qarışıq sistemə keçidin üstünlükləri ilə bağlı məsələlər müzakirə obyekti olub. Azərbaycan kimi keçid ölkələrdə adətən bu sistemlərin zəruriliyi önə çəkilir. Çünki totalitar idarəetmədən çıxmış cəmiyyətdə təkhakimiyyətlik avtoratizm və diktatura rejimlərinin möhkəmlənməsinə gətirib çıxarır. Cənubi Qafqaz ölkələri içərisində ilk dəfə Gürcüstan, sonradan isə Ermənistan proporsional sistemə keçib. Həmin dövrlərdə də bizim siyasi çevrələrdə bu sistem müzakirə obyekti olurdu. Seçki Məcəlləsi eyni gündə iki seçkinin keçirilməsinə imkan vermədiyinə görə həmişə müzakirələrdə referendumun keçiriləcəyi və sonra da parlementin buraxılaraq  yenidən seçkilərin keçiriləcəyi müzakirə olunur.  

Sual: 2019-cu ildə parlament özünü buraxmaq barədə qərar qəbul etməmişdən əvvəl də parlamentin buraxılacağı və növbədənkənar parlament seçkiləri keçiriləcəyi haqda cəmiyyətdə fikirlər dolaşırdı. Və həmin vaxt da bu fikirlər indiki kimi bir çox deputatlar tərəfindən təkzib olunurdu. Amma biz bu söhbətlərin reallaşdığını gördük. Sizcə, bu dəfəki söhbətlər də hakimiyyət tərəfindən cəmiyyətin nəbzini yoxlamaq məqsədi ilə buraxılmış fikirlər ola bilərmi? 

Cavab: Ümumiyyətlə, belə fikirlər adətən hakimiyyət tərəfindən dövriyyəyə buraxılır. Məsələ yalnız cəmiyyətin nəbzini yoxlamaq deyil, həmçinin hakimiyyətdə təmsil olunan digər maraqlı tərəflərin hərəkətliliyini müşahidə etmək məqsədi daşiyir. Aydın məsələdir ki, hakimiyyət buna gedəcəksə, köhnə komandadan xeyli insan idarəetmədən və parlamentdən kənarda qalacaq. Necə ki, əvvəlki dövrlərdə biz bunun şahidi olduq. Həm mərkəzi icra hakimiyyətində olan dəyişikliklər, həm də parlamentə keçirilən növbədənkənar seçkilər zamanı müxtəlif klanların təmsilçilərinin bir hissəsi kənarda qaldı. Hətta kiçik toqquşmaların, media, siyasi qruplar vasitəsi ilə təzyiq hallarının şahidi olduq. Baş verən halları hakimiyyət də müşahidə edir və onlarda bizdən artıq informasiya var. Son dövrlər təxminən 10-a qədər deputatın parlamentin buraxılmasının çəfəng fikir olduğunu və antiazərbaycan şəbəkə tərəfindən ortaya atıldığına dair eyni konteksdə fikirləri yayılır. Bu heç də tasadüfə oxşamır. Həm ölkə daxilində, o cümlədən beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən bununla bağlı davamlı, açıq çağırışlar müşahidə edilmir. Belə olduğu halda birdən-birə deputatlar niyə belə açıqlamalar versinlər ki?! Çox güman ki, hakimiyyət daxilində bu istiqamətdə müzakirələr gedir və bu da növbəti seçkilərdə kənarda qalacaqları ehtimal edilən siyasi qrupların xoşuna gəlməyib.  

Sual: İllərdir proporsional seçki sisteminin bərpası üçün ekspertlər təkliflər irəli sürürlər. Amma bu təkiflər yerinə yetirilmir. Proporsional seçki sisteminin yenidən bərpasının indi gündəmə gəlməsi sizcə, hansı məqsədi daşıyır?

Cavab: Tamamilə doğrudur ki, illərdir proporsional seçki sisteminin üstünlükləri və bərpası istiqamətində müxtəlif fikirlər dolaşır. Əvvəl də qeyd etdim ki, qonşu ölkələr artıq bu sistemə keçib. Cənubi Qafqazda yalnız Azərbaycanda prezident idaretməsi qalıb. Düşünürəm ki, burda bir neçə amil rol oynayır. Əvvəla Azərbaycan ən böyük problemdən birini həll edib - torpaqlarını işğaldan azad edib. Bölgədə nüfuzu və çəkisi artıb. Ancaq buna paralel olaraq ölkədə demokratiya, seçkilər, korrupsiya və idarəetmədə ciddi problemlər qalmaqdadır. Azərbaycan insan hüquqları, media, vətəndaş cəmiyyətinin durumuna görə dünyanın nüfuzsuz dövlətləri ilə bir sırada yer alır. Məncə bu sıralarda yer almaq artıq hakimiyyətdə də diskomfort yaradır. Bu səbəblərdən hansısa formada dəyişikliklərə gedilməsi istəyi yarana bilər. Bugünlərdə də müxtəlif adamlar vasitəsi ilə siyasi məhbus probleminin birdəfəlik həll edilməsi, vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyətinin bərpa edilməsi, o cümlədən beynəlxalq təşkilatların fəaliyyətinə şərait yaradılması məsələsini gündəmə gətirilməsini təsadüfü hesab etmirəm.         

Sual: Sizcə, indiki halda zərurət varmı referendum və növbədənkənar seçkiyə? 

Cavab: Seçkilərin keçirilməsinə hər zaman zərurət var. Hətta hesab edirəm ki, Azərbaycanda azad, demokratik seçki keçirilənə, təmsilçi parlament formalaşana qədər tez-tez seçki keçirmək daha məqsədə uyğundur. Belə olduğu halda ilk dələlərdə seçici yanılsa da (bunun baş verəcəyi qaçılmazdı), daha 5 il gözləmək lazım gəlməsin. Növbəti il yenidən seçkilər keçirmək olar. O zamana ki, xalqın gerçək iradəsi əsasında, qarşıduran siyasi tərəflərin parlamentdə təmsilçiliyi təmin edilsin. Siyasi müzakirələr, dartışmalar parlamentdə aparılsın. İqtidar siyasi, qrup maraqlarını təmin edəcək qanunları parlametdə 5-10 dəqiqənin içərisində təsdiqlədə bilməsin. O cümlədən hansısa kənar qüvvələr öz iradələrini ‘’monolit’’ parlamentə diqtə edə bilməsin. 

Proporsional seçki sisteminin bərpası ölkədə siyasi partiyaların dirçəlməsinə, siyasi sistemin yenidən şəkillənməsinə töhfə verəcək. Parlamentdə təsadüfi adamlar, öz bizneslərini qorumaq istəyən oliqarxlar, kimlərinsə qohum-əqrəbası təmsil olunmayacaq. Partiyaların müəyyən etdiyi şəxslər, hüquqşünaslar, iqtisadçılar, mühəndislər, elm adamları, ictimai-siyasi xadimlər təmsil olunacaq. Necə ki, 2002-ci ildən əvvəl keçirilən seçkilərdə partiyaların siyahılarında biz bu şəxsləri görürdük.  

Sual: Seçki keçirmək forması dəyişmirsə, seçki saxtalaşdırılırsa, yeni seçki sistemi yaratmaqla və seçki keçirməklə nə dəyişəcək? 

Cavab: Əsas problem də elə budur. Bayaqdan biz məsələlərə nəzəri tərəfdən qiymət verirdik. Ancaq praktikada bu tamam fərqlidir. Hakimiyyət uzun illərdir seçkiləri saxtalaşdırır, yerli və beynəlxalq qanunları kobudcasına pozur. Seçki komissiyarı birmənalı olaraq iqtidarın nəzarətindədir. Hətta bu komissiyalarla bağlı Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin 100-dən artıq qərarları olsa da, onlar yenidən öz fəaliyyətlərini davam etdirirlər. Problem ondadır ki, hakimiyyət azad, demokratik seçki keçirməyə hazırdırmı?! Məncə yox. Demokratik seçkilərin keçiriləcəyini tezliklə gözləmirəm. Ola bilsin hansısa kiçik addımlar atılsın. Məsələn seçkiqabağı mühitdə pozuntu minimuma endirilsin, seçki günü gözçıxardan pozuntular aradan qalxsın və s. Ancaq bu yekun nəticələri dəyişməyəcək.

Bəzən bizin cəmiyyətdə belə bir yanlış fikir dolaşır ki, demokratik seçki olsa hansısa nufuzlu müğənni və yaxud radikal şəxs seçkini uda bilər. Beynəlxalq normalarda demokratik seçkini şərtləndirən bir neçə amilllər var. Xatırlayırsınızsa, seçkilərdən əvvəl ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və İnsan Hüquqları Bürosunun Seçkiqabağı Qiymətləndirmə Missiyası ölkəyə gəlir, seçkiqabağı mühiti araşdırır və qiymətləndirmə hesabatı hazırlayır. Bu qiymətləndirmə hesabatı ölkələrin seçkilərə olan hazırlığının indiqatoru hesab oluna bilər. Əgər seçki qanunvericiliyi ədalətli deyilsə, siyasi partiyaların fəaliyyətinə imkan verilmirsə, azad media yoxdursa, vətəndaş cəmiyyəti fəaliyyət göstərə bilmirsə, siyasi məhbuslar varsa və insanlar siyasi baxışlarına, hətta sosial şəbəkədəki statuslarına görə təqib edlirsə, həmin ölkədə keçirilən seçkilər azad, ədalətli, bərabər və həqiqi seçki ola bilməz.  

Sual:  Siz özünüz nə təklif edirsiniz? Ölkədə azad seçki keçirmək, azad, ədalətli və şəffaf seçkilərin nəticəsində parlament formalaşdırmaq üçün hansı addımlar atılmalıdır?

Cavab: İlk növbədə siyasi iradə olmalıdır. İqtidar qəbul etməlidir ki, uzun müddət eyni ‘’qayda’’larla, ədalətsiz, saxtakarlıqla idarəetmə yaxşı nəticələr vəd etmir. Ola bilsin ki, hansısa şərq və ya asiya ölkələrində bu idarəetmə keçərlidir. Ancaq bizim coğrafi yerimiz, qonşularımız, xalqın tarixi keçmişi, təmsil olunduğumuz beynəlxalq qurumlar bizi sivil idarəetmənin bir parçası olmağa dəvət edir. Əgər iqtidar siyasi iradə ortaya qoysa, həm qanunvericilik bazasının beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmasını, həm də nəticədə azad, ədalətli seçkilərin keçirilməsini təmin etmək olar. Ölkədə bu sahədə kifayət qədər ekspert, hüquqçular, seçki mütəxəssisləri var. Yetər ki, siyasi hakimiyyət xoşniyyətli olsun. 

Kamran Mahmudov