İctimai Ekspert Şurası Ermənistan və Azərbaycan arasında Sülh Platforması haqqında

Qarabağ nizamlanması üzrə İctimai Ekspert Şurası sonuncu iclasında 2016-cı ilin noyabrında bir qrup Ermənistan və Azərbaycan vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələrinin qəbul etdiyi Ermənistan və Azərbaycan arasında Sülh Platforması məsələsinə baxıb.

Bu ictimai qurumun mətbuat üçün məlumatda deyilir: “Ekspert Şurası həmişə Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin ədalətli həllinə, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpasına, qaçqınların doğma yurdlarına qayıtmasına, regionumuzda istisnasız bütün vətəndaşlar üçün sülh və təhlükəsizliyin bərqərar olmasına yönəlmiş istənilən təşəbbüsləri dəstəkləyib. Bütün bu məqsədlərimizin sözügedən platformada açıq-aşkar əksini tapdığını nəzərə alaraq, Ekspert Şurası onu müsbət sənəd kimi qiymətləndirib və sözügedən təşəbbüsü dəstəkləmək, vətəndaş cəmiyyətinin səyləri çərçivəsində zəruri əlaqələndirməni həyata keçirmək və onun həyata keçirilməsinə yardım etmək qərarı verib”.

Turan Agentliyi Ekspert Şurasının üzvü, politoloq Eldar Namazovdan bu qərarı şərh etməyi xahiş edib.

Sual: Bu təşəbbüsün – Sülh Platformasının son illərin digər təşəbbüslərindən fərqi nədir? Niyə Ekspert Şurası onu dəstəkləməyi qərara alıb?

Cavab: Bu təşəbbüsün digərlərindən fərqi məsələsi çox vacibdir, bu təşəbbüsün, bizim ona münasibətimizin əhəmiyyətini müəyyən edir. Məlum olduğu kimi, rəsmi danışıqlar prosesində, həmçinin “trakt tu” – vətəndaş cəmiyyəti çərçivəsində paralel prosesdə son illər əsas ziddiyyət iki yanaşmanın – “paket” və “mərhələli” həll yanaşmalarının qarşıdurmasıdır. “Paket” variantının daha çox erməni tərəfin maraqlarına cavab verdiyi hesab olunur, belə ki, o, işğal edilmiş ərazilərin azad edilməsi və Dağlıq Qarabağın yekun statusunun müəyyən edilməsi məsələlərinin eyni vaxtda həllini nəzərdə tutur. Bu yanaşma Ermənistan tərəfə bu iki məsələni bir-biri ilə əlaqələndirmək və bununla da sülh prosesini əngəlləmək imkanı verir, belə ki, hazırda yekun status haqqında razılığa gəlmək, demək olar ki, qeyri-mümkündür.

Həmçinin, “mərhələli” planın Azərbaycan tərəfi üçün daha sərfəli olduğu hesab olunur,belə ki, Dağlıq Qarabağın yekun statusu məsələsinin gələcəyə təxirə salınmasını və ilk növbədə digər məsələlərin - ərazilərin azad edilməsi, qaçqınların qaytarılması, təhlükəsizlik zəmanəti, sülhməramlı qüvvələrin yeridilməsi, sərhədlərin açılması və s. məsələlərin həllini nəzərdə tutur.

Prinsipcə, formal nöqteyi-nəzərdən hamı tərəfindən qəbul edilmiş bu baxış doğru görünür – ermənilər “paket” variantının tərəfdarıdır, biz isə “mərhələli”. Amma çox mühüm bir yanılma da var. Belə ki, Ermənistan tərəfi danışıqları maksimalist mövqedən aparır, Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan ayrılmasına nail olmağa çalışır. Bəs Azərbaycanın analoji maksimaist mövqeyi hanı?

“Mərhələli” plan belə deyil – bu, eyni zamanda həm bizim üçün, həm də ermənilər üçün çətin olan çox ağrılı kompromisdir. Azərbaycan “mərhələli” planı yalnız bunun hər iki tərəfi eyni dərəcədə qane edə biləcək yeganə kompromis planı olduğuna görə dəstəkləyir, 1997-ci ildə Heydər Əliyev və Levon Ter-Petrosyanın onun qəbuluna razılıq verdiyi zaman baş verənlər bunu göstərib.

Mahiyyətcə, danışıqlar müstəvisində erməni və Azərbaycan variantları olmayıb. Erməni variantı (“paket” variantının erməni versiyası) və güzəştli Ermənistan-Azərbaycan variantı (“mərhələli”). Uzun illər biz vasitəçiləri “mərhələli” nizamlanma planının Azərbaycan variantı deyil, kompromis olduğuna inandırmağa çalışmışıq. Nəzəri olaraq, biz də öz “paket” variantımızı, onun Azərbaycan versiyasını təqdim edə bilərik, amma iş danışıqdan o tərəfə keçməyib və vasitəçilərə ciddi təsir göstərməyib. Nəticədə, son illər Azərbaycana təzyiq güclənib – “mərhələli” variantda göstərilənlərdən başqa, hansı güzəştləri edə bilərsiniz?

Amma Azərbaycan üçün bu, artıq qeyri-mümkündür, “mərhələli” plan onsuz da bizim üçün güzəştin qırmızı cizgisidir və ondan geri çəkilmək artıq suverenliyin və ərazi bütövlüyünün itirilməsinə aparıb çıxaracaq.

Bu kontekstdə Sülh Platforması bizim üçün çox vacibdir, o, yeni elementi – “paket” variantının Azərbaycan versiyasını, yoxluğu bizə hədsiz təzyiqə, əslində ağrılı, çətin kompromis, Azərbaycan üçün mümkün olan maksimum güzəşt olan “mərhələli” planın yanlış olaraq Azərbaycanyönlü kimi qəbul edilməsinə səbəb olan o çatışmayan halqanı “dövriyyəyə daxil edir”.

Platformanın ortaya çıxması və bu təşəbbüsün genişlənməsi, zənnimcə, beynəlxalq ictimaiyyətin danışıqlar prosesində real mənzərəni daha obyektiv dərk etməsinə şərait yaradacaq: münaqişənin nizamlanmasının iki “paket” variantı (Azərbaycan və Ermənistan versiyası) və tərəflərin maksimalist mövqelərindən eyni dərəcədə uzaq olan güzəştli “mərhələli” nizamlanma planı var.

Sual: Necə düşünürsünüz, bu Sülh Platforması bəyan edilmiş məqsədlərə nail ola, kifayət qədər dəstək ala biləcək?

Cavab: Öz-özlüyündə sülh platforması münaqişənin nizamlanmasının bütün əsas elementləri kompleksini – Dağlıq Qarabağ ətrafındakı 7 işğal olunmuş rayonun azad edilməsini, ona Azərbaycanın tərkibində Muxtar Respublika statusunun verilməsini, qaçqınların doğma yurdlarına qaytarılmasını, erməni və azərbaycanlı icmalarının birlikdə dinc yaşamasını, təhlükəsizlik və insan hüquqlarına zəmanəti və s. əhatə edən geniş sənəddir.

Sənəd həmçinin vətəndaş sektoru çərçivəsində bu istiqamətdə həm icmalar arasında, həm də beynəlxalq təşkilatlarla böyük iş planını əhatə edir.

Əlbəttə, bəyan edilmiş məqsədlərin belə böyük həcmi vətəndaş sektorunun böyük hissəsinin səylərini tələb edəcək. Azərbaycan tərəfdən, sənədin xarakterini nəzərə alaraq, belə bir dəstək gözləniləndir. Digər tərəfə gəlincə, Ermənistan cəmiyyəti bu mənada kifayət qədər qütbləşib, xüsusən 2016-cı ilin aprelində dörd günlük müharibədən sonra. Həmin vaxt bir çox ermənilər başa düşdülər ki, genişmiqyaslı müharibə onların darmadağın məğlubiyyəti ilə başa çata bilər.

Artıq açıq-aşkar Qarabağ münaqişəsinin başlamasının Ermənistan tərəfin səhvi olduğunu və işğal olunmuş əraziləri qaytararaq, Azərbaycanla dinc münasibətlər qurmaq lazım gəldiyini deyən insanlar var. Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərkibinə qaytarılması haqqında danışmağa hazır olmayan, amma münaqişənin mərhələli həllinə - 7 rayonun qaytarılmasına, Dağlıq Qarabağa müvəqqəti aralıq statusun verilməsinə hazır olan qruplar var. Bunlara bənzər, amma bir qədər fərqlənən yanaşmaları olan qruplar da var. Bütün bu qruplarla danışıqlar aparmaq olar və lazımdır. Bizim üçün Azərbaycanın ərazi bütövlüyü prinsipindən imtina etməyimizə nail olmağa çalışanların mövqeyi qəbuledilməzdir. Onlarla nə rəsmi səviyyədə, nə vətəndaş sektorunda razılıq əldə etmək mümkün olmayacaq. Bu zaman danışıqlarda uğur əldə etməyə təkan verən əsas və həlledici amilin Azərbaycan ordusunun Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü bərpa etmək iqtidarında olması olduğunu unutmamalıyıq.

(Qarabağ nizamlanması üzrə İctimai Ekspert Şurası 10 il əvvəl ictimai təşkilat rəhbərlərinin, politoloqların, hüquqşünasların, sosioloqların, KİV nümayəndələrinin fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi məqsədilə yaradılıb. Onun tərkibinə Arzu Abdullayeva, Zərdüştə Əlizadə, Əli Abbasov, Rasim Ağayev və başqaları daxildir).