Türkiyə Şikəstlər Dərnəyinin Başqanı: ”Səlahiyyətlərimizi konstitusiyanın ikinci maddəsindən alırıq”

***

Turan: Hər şeydən əvvəl,  fevralın 6-da Kahramanmaraş vilayətində baş vermiş zəlzələyə görə Türkiyəyə başsağlığı diləyirik. Bu torpaqlarda baş vermiş ən şiddətli zəlzələyə ilk müdaxilədə yenə gecikildiyi iddia edilir. Siz necə dəyərləndirirsiniz?

Boyraz: Baş vermiş zəlzələ hamımızı dərindən yaralamış və sarsıtmışdır. Hamımızın qəlbinin bir parçası zəlzələ uçqunlarının altında qalmışdır. Vəfat edən yurddaşlarımıza Allah rəhmət diləyir,  yaralananların bir an əvvəl yaxşılaşmalarını arzu edirəm.

Hamının bildiyi kimi,  Türkiyənin önəmli bölümündə fəal seysmik zonalar olduğu üçün tez-tez güclü zəlzələlər baş verir. 1903-cü ildə Muş vilayətinin Malazgirt qəsəbəsində baş vermiş zəlzələdən 36 il sonra - 1939-cu ilin dekabrında Erzincan vilayətində baş vermiş zəlzələdə 116 min 720 bina tamamilə uçmuşş, 32 mindən çox insan ölmüş,  100 mindən çox isan yaralanmış,  təxminən 30 min insan isə  şikəst olmuşdur. 1999-cu ilin avqustunda İzmit vilayətinin Gölcük qəsəbəsində baş verən zəlzələdə18 min 300 vətəndaşımız ölmüş,  49 min insanımız yaralanmış, 22 min insanımız isə şikəst olmuşdu. Daha sonra baş verən Düzce, Elazığ,  İzmir zəlzələlərində xeyli vətəndaşımız ölmüş,  aralanmış və şikəst qalmışdır.

Nəhayət,  6 fevral 2023-cü ildə Kahramanmaraş vilayətində baş verən və 11 vilayətimizlə məhdudlaşmayıb Suriya ərazisində də təsir gücünü göstərən zəlzələdə ölənlərin sayı hər gün artır. Xilas edilən insanların sayını nəzərə alanda uçqunların altında qalanların sayı hamımızı qorxudur. Zəlzələ xəbəriylə oyandığımız saatdan başlayaraq bölgədə çətin vəziyyətə düşən insanların  sosial media vasitəsiylə yardım istəmələrinə şahid olduq. Bölgələrdən gələn tələblərə vaxtında cavab verilə bilməməsi acı reallıqdır. Ən önəmli şikayətlər  bu hallarda əlaqədar qurumların mövcud vəziyyətə sürətlə  müdaxilə edə bilməməsinə görə  gəlir. Uçqunların altında qalanlar baxımından ilk 48 saat həyati dərəcədə əhəmiyyətli olduğu halda vaxtında müdaxilə edilməməsi məlum olmuşdur. Üstündən 3 həftə keçməsinə baxmayaraq,  hələ də zəlzələdən zərər çəkmiş insanların ehtiyaclarına cavab verilməmiş,  onların bir çox problemi həll edilməmişdir.

Elmi nöqteyi-nəzərdən yanaşanda bu zəlzələnin bölgədə baş verəcəyinin  gözlənildiyini görürük. Bununla bağlı dövlətin rəsmi qurumu olan AFAD da  raport hazırlayıbmış. Ancaq zəlzələyə qarşı heç   bir təsirli tədbirin görülməməsi bir tərəfə dursun,  şəhər və qəsəbələrdəki köhnə binaların zəlzələyə qarşı müqavimətinin artırılması işlərindən də böyük miqdarda pulların  oğurlandığını görürük.

Səlahiyyətli nümayəndələrin bunlara göz yumması qəbul edilə bilməz. İqtidara yaxın tikinti firmalarının əksəriyyəti öz məsuiyyətlərini dərk etmədən,   ancaq və ancaq pul qazanmaq üçün zəlzələdəki dağıntıların bu səviyyədə olmasının məsuliyyətini daşıyırlar. Hökumətin qurduğu və tam  səlahiyyət verdiyi AFAD kimi nazirliklər və xüsusilə,  iqtidar partiyasının idarə etdiyi bələdiyyələr zəlzələnin ilk nəticələrinin aradan qaldırılması sahəsində görülməsi lazım olan işləri gecikdirdikləri kimi bunu gündəmə gətirməyə çalışan media nümayəndələrinə təhqiramiz cavablar vermişlər.

AFAD-ın ilk açıqlamalarında Türkiyə Dini İşlər Vəqfinin adının vardır. Ancaq qanuna görə,  Dini İşlər İdarəsinin zəlzələ işləriylə heç bir əlaqəsi yoxdur. İlk gündən yüzlərlə Qeyri-Hökumət Təşkilatının bölgələrdə zəlzələnin nəticələrinin aradan qaldırılması və zərərdidələrə yardım məsələlərində əllərindən gələni etdiyini görürük. Ən çox narazılıq edilən qurumların başında Türk Qızılay Cəmiyyəti gəlməkdədir. Bu köklü təşkilatın bir neçə il əvvəl yaradılmış bir QHT-yə çadır satdığı ortaya çıxmışdır. Seçkilər ərəfəsində zəlzələ məsələsinin təbliğat vasitəsinə çevrilməsi insanlara mənəvi cəhətdən əziyyət verməkdədir. Nazirliklər öz işlərinin öhdəsindən ləyaqətlə gəlmədiyi kimi bölgədə yeni yaşayış binalarının tikilməsi üçün tələm-tələsik tenderlərin keçirilməsi təəccüb doğurur.

Bu işlərdə bir neçə podratçını günah keçisi elan etmək səhv olacaq. Çünki hər hansı bir tikinti işinin görülməsində məsuliyyət daşıyan bir neçə qurum və şəxs olur. Ona görə binaların uçmasına görə məsuliyyət daşıyan adam öldürməyə bərabər cəza verilməlidir.

Turan: Zəlzələdən sonra Türkiyədəki şikəst və əlillərin sayının 20 milyonu keçə biləcəyini demişdiniz. Təcrübəli bir QHT başqanı kimi bu proqnozu verərkən nəyə əsaslanırsınız?

Boyraz: Zəlzələnin ilk dəqiqələrindən şəhər mərkəzləri ön plana çıxdı. Halbuki rayonlar,qəsəbələr və kəndlər də eyni dərəcədə mühüm olmalıydı. Xilasetmə qrupları oralara vaxtında çata bilməmişdi. Günlər keçir ancaq biz hələ də neçə insanın öldüyünü,neçəsinin uçqunların altında qaldığını,neçəsinin itkin düşdüyünü dəqiq bilmirik. 24 fevralda AFAD təxminən 45 min insanın öldüyünü, 500 min insanın isə zəlzələnin baş verdiyi bölgələrdən köçürüldüyünü açıqlamışdı. Hər mənzildə4 nəfərin yaşadığını nəzərə alsaq, 2 milyon nəfər edər.

Bu rəqəmin şəhər mərkəzlərinə aid olduğunu bir daha təkrarlamaq istərdim. Rayonlar, qəsəbələr və kəndlərlə bağlı statistik məlumatlar,hələ ki,açıqlanmayıb. Biz uçqunların altında qalan əhalinin sayının çox olacağından qorxuruq. Bunun səbəblərindən biri də son 12 ildə bölgəyə gələn xeyli qaçqının qeydiyyatdan kənar yaşamasıdır. İllərdən bəri tələb etməyimizə bamayaraq,Türkiyədə təsnif edilmiş şikəst-əlil qeydiyyatına dair məlumatlar ictimaiyyətə elan edilməmişdir. Elə isə Türkiyənin imzaladığı BMT Əlillər Deklarasiyası-na görə,dövlətin vəzifəsi bu məlumatları toplayıb çap etmək və tədbirlər görmək,reabilitasiyalar aparmaqdır. Bu işlər görülmədiyinə görə,ölkə əhalisinin 12. 29%-nin şikəst-əlil olduğu düşünülməkdədir. Bunu əsas götürəndə 14 milyon vətəndaşın və qaçqının yaşaığı 11 vilayətdə təxminən 1 milyon 700 min şikəst-əlil vətəndaşımızın olduğunu təxmin edə bilərik. Zəlzələdən yaralı xilas olanların da(bəzilərinin uun müddət uçqunun altında qaldığını hesaba qatsaq) cismani və ya xroniki şikəstlərin və əlillərin sayının artacağını deyə bilərik. Buraya psixoloji baxımdan meydana çıxacaq neqativ halları da əlavə edə bilərik.

Turan: Rəhbərlik etdiyiniz QHT-nin Türkiyənin,  demək olar ki,  hər vilayətində şöbəsi var. Təşkilatlanma metodlarınız və gördüyünüz işlərlə bağlı məlumat verə bilərsinizmi?

Boyraz: Türkiyə Şikəstlər Dərnəyi 1960-cı ildə İstanbulun Fatih rayonunda yaradılmış,gördüyü işlər nəzərə alınaraqDərnəyə 1963-cü ildə Nazirlər Şurasının qərarı ilə `İctimaiyət üçün çalışan qurum` statusu verilmişdir. Ölkə miqyasında təşkilatlanan Dərnəyin əsas məqsədi şikəstlikdən irəli gələn problemlərin həll etmək olduğuna görə bu istiqamətdə görülən işləri istiqamətləndirmişdir. Şikəst vətəndaşlarımızın biraraya gətirilməsi,hətta evdən çıxmağa çətinlik çəkən insanların problemlərinin müəyyənləşdirilərək həll edilməsi əsas vəzifələrimizdir.

Gördüyümüz işlərin sferası genişləndikcə ölkə miqyasındakı şöbələrimizin də sayı artmışdır. Könüllülük prinsipi əsasında qurduğmuz işlərimizi həyata keçirərkən lazım gələndə hökumətin,lazım gələndə yerli özünüidarə orqanlarının dəstəyinə müraciət edirik. Biz şikəstlərin ölkəmizin bərabər hüquqlu vətəndaşları olmaları üçün əlimizdən gələni edirik və buna önəmli dərəcədə müvəffəq olmuşuq.

Turan: 1960-cı ildən bəri fəaliyyət göstərən Türkiyə Şikəstlər Dərnəyi bundan sonrakı mərhələdə öz təcrübəsini ölkə daxilində və xaricdə tətbiq etmək hansı işləri görməyi planlaşdırır?

Boyraz: Ölkəmizdəki əlillərin problemlərini həll etmək üçün yaradılan dərnəklərin 90%-nin nizamnaməsinə baxanda əsas məqsədin yardım yığmaq olduğunu görürük. Burada daim bir sədəqə şüuru var. Halbuki QHT-lərin əsas məqsədi xidmət etdikləri təbəqələrin həyati problemlərini müəyyənləşdirib həll etmək olmalıdır. Ölkəmizin konstitusiyasına uyğun şəkildə əlil vəşikəst vətəndaşlarımızın doğumundan ölümünə qədər bütün problemləriylə maraqlanmaq və həll etmək bizim əsas vəzifəmiz olmalıdıdr. Ancaq təəssüf ki,dərnəklərimizin 90%-i ancaq və ancaq yardım toplayır və bu hal bizi narahat edir. Halbuki əsas məqsəd və vəzifə əlillərin və şikəstlərin heç bir yardıma ehtiyac hiss etmədən yaşamaları olmalıdır. Dərnəyimiz yarandığı gündən bəri şikəstlərin haqlarını müdafiə etmiş və onların problemlərinin aradan qaldırılması üçün mübarizə aparmışdır. Bu prizmadan baxılanda Türkiyəyə və dünyaya örnək olan iki QHT-dənbiri Türkiyə Şikəstlər Dərnəyi,ikincisi isə Altı Nöqtə Korlar Dərnəyidir.

Hər iki dərnək həm üzvlərin sayıhəm də gördüyü işlər baxımından çox fərqlənir və adları önə çıxır. Hər iki qurumun BMT-də akrediyasiyadan keçməsi indiyə qədər görülənvə görülməkdə olan işlərin nəticəsidir. Biz raaportlar hazırlayaraq BMT-yə bağlı qurum və təşkilatlara təqdim edir və Türkiyənin imzaladığı konvensiyalardan irəli gələn haqlarından istifadə etməsinə nailoluruq.

Turan: Zəlzələnin nəticələri hələ tam aradan qaldırılmayıb. Yeni dönəm üçün sizin hansı hazırlıq planlarınız var?

Boyraz: Hər zəlzələdən sonra olduğu kimi 6 fevral zəlzələsindən sonra da işlərimiz daha da çətinləşdir. Çünki zəlzələ nəticəsində şikəstlərin sayının artması bizim daha çox çalışmağımızı tələb edəcək və biz yorulmadan çalışmağa davam edəcəyik. İlk növbədə,zəlzələdə əlil olmuş vətəndaşlarımızı pensiyaya çıxaracaağıq. Ondan sonra isə şikəstvə əlillərin dərmandan protez tələbatınamüalicədən reabilitasiyaya qədər bütün tələblərini həll edəcəyik. Bu hüququ bizə Konstitusiyamızın ikinci maddəsindəki `sosial dövlət` sözləri verir.

Turan: Son zəlzələ Türkiyənin ictimai həyatında QHT-lərin rolunun önəmini bir daha göstərdi. Ölkənin gələcəyində QHT-lərin daha aktiv rol oynaması üçün fikirlərinizi öyrənə bilərikmi?

Boyraz: Türkiyə Təbii Fəlakətlərə Müdaxilə Planının hazırlanmasında QHT-lər böyük rol oynadıqları kimi,6 fevral zəlzələsində də öz vəzifələrini can-başla yerinəyetirmişlər. Bu cəhəti Plana daxil etdiklərinə görə deyil,içindən çıxdıqları cəmiyyətin bir hissəsi kimi çiyinlərinə aldıqları vəzifənin məsuliyyətini hiss edərək həyata keçiriblər. Bu,demokratik sistemi bizim kimi zəif ölkələrdə açıq şəkildə görünən haldır.

Ona görə cəmiyyətin bütün təbəqələrinin hər məsələdə təşkilatlanmasının əhəmiyyəti zəlzələ reallığıyla birləşəndə vətəndaşlarımızın üzərinədaha böyük vəzifələrin düşdüyü ortaya çıxır. Təşkilatlanaraq səsimizi daha gur çıxarmalı,səhv işlər görənlərin qabağına əlbir olmuş bir xalq şəklində çıxmalıyıq.