Uşaq pulunun ayrılmasına büdcə-2020-də start verilməlidir

***

-Qubad bəy, xeyli vaxtdır ki, Azərbaycanda uşaq pulu məsələsi zaman-zaman gündəmə gəlir. Amma cəmiyyətdə xeyli müzakirələrin getməsinə baxmayaraq, bu məsələ hələ də öz həllini tapmayıb. Bəzi hökumət nümayəndələri hesab edirlər ki, Azərbaycanda aztəminatlı ailələrə sosial müavinətlər verilir. Ona görə də uşaq pulu verilməsinə ehtiyac yoxdur. Onlar bunu onunla əsaslandırırlar ki, ehtiyacı olmayan ailələrin uşaqlarına dövlət tərəfindən pul verilməsinə ehtiyac yoxdur. Ondansa elə bunu aztəminatlı ailələrə yönəldilməsi daha uyğun addımdır. Sizcə bu əsaslandırma məntiqlidirmi?

-Uşaq pullarının verilməsinə 2006-cı ildən son qoyulub və o zamandan indiyə kimi uşaqpulu məsələsi zaman-zaman müzakirəyə çıxsa da, amma indiyə qədər hakimiyyət bu məsələyə münasibətdə müsbət mövqe sərgiləməyib. Hesab edirəm ki, uşaqpulu verilməlidir və bunu əsaslandırmaq üçün arqumentlərim ondan ibarətdir ki, Azərbaycanda uşaqlar normal qidalanmadan, eyni zamanda yaxşı təhsildən və keyfiyyətli tibbi müayinələrdən, müalicələrdən əziyyət çəkir. Bunun da başlıca səbəbi bundan ibarətdir ki, ailələrdə uşaqların bu ehtiyaclarını qarşılamaq üçün kifayət qədər imkanlar mövcud deyil. Azərbaycanda uşaq pulunun verilməsi üçün indiyə qədər səsləndirilən iki əks arqument diqqəti cəlb edir. Bir qrup hesab edir ki, Azərbaycanda əhalinin sayında artım var, buna görə də uşaq pulu verib əhalinin sayının artımını daha da stimullaşdırmağa ehtiyac yoxdur. İkinci qrup düşünür ki, Azərbaycanda ailələrə sosial müavinatlar verilir, bu cümlədən ünvanlı sosial yardım proqramları həyata keçilir. Və bu ailələr ki, sosial yardım alırlar, sosial proqramının iştirakçısı olurlar, onların uşaq pullarına ehtiyacı yoxdur.

Çünki dövlət həm də həmin proqramlar vasitəsi ilə uşaqların sosial müdafiəsini təmin edir. Birinci qrup fikrin, mövqenin sahibləri üçün demək istəyirəm ki, Azərbaycanda əhalinin sayında ümumi artım olsa da, 0-14 yaşlı uşaqların sayında 2000-ci illə müqayisədə, 2003-cü illə müqayisədə azalma müşahidə olunur. Məsələn, 2003-cü ildə 0-14 yaşlı uşaqların sayı təxminən 2,5 milyon nəfər idisə, hazırda bu uşaqların sayı 2,2 milyon nəfərdən bir az çoxdur. Yəni ən azı bunu demək olar ki, uşaqların sayında demək olar ki, 2000-ci illə müqayisədə söhbət 0-14 yaşlı uşaqlardan gedir, azalma müşahidə olunur. Bu da ondan irəli gəlir ki, ailələrdə çoxuşaqlılıq ənənəsi demək olar ki, azalıb. Bütövlükdə götürəndə 4 və ondan çox uşaqları olan ailələrin ümumi uşaqlı ailələrdəki xüsusi çəkisi, cəmisi 9,7% təşkil edir. Hazırda daha çox ailədə 2 uşağın mövcudluğu müşahidə olunur və ümumiyyətlə Azərbaycan ailələrində 40%-də uşaqların sayı orta hesabla ikiyə çatır. 30% ailələrdə uşaqların sayı bir nəfərdən ibarətdir. 20% ailələrdə isə uşaqların sayı 3 nəfər təşkil edir. Göründüyü kimi, Azərbaycanda çoxuşaqlılıq heç də geniş yayılmayıb.

Bu baxımdan da hesab edirəm ki, birinci qrup uşaq pulu verilməsinin əleyhinə olanların arqumentləri çox zəifdir və həqiqətən Azərbaycanda əhalinin, cəmiyyətin qocalması prosesi müşahidə olunmaqdadır, uşaqların sayının artım tempində isə azalmanı biz artıq son 20 ildə daha açıq şəkildə müşahidə edə bilərik. İkinci qrup uşaqpulunun verilməsinin əleyhinə olanlar hesab edirlər ki, Azərbaycanda uşaqpulları buna görə verilməli deyil ki, ünvanlı sosial yardım proqramı həyata keçirilir. Rəsmi statistik məlumatlara görə Azərbaycanda ünvanlı sosial yardım proqramlarının iştirakçılarının sayı ildən ilə azalır. Hətta 2018-ci ilin axrına olan məlumata görə ünvanlı sosial yardım proqramının iştirakçılarının sayı təxminən 50 min nəfər olub və bu, 50 min nəfər təbii ki, bütövlükdə götürəndə ünvanlı sosial yardım alan ailələrin sayıdır. Bu ailələrin heç də hamısı uşaqlı ailələr deyil və yaxud da çoxuşaqlılar deyil. Bu ailələrin bəziləri tənha ailələrdir, amma hətta onların hamısında çoxuşaqlılıq müşahidə olunsa da belə bütövlükdə ünvanlı sosial yardımın əhatə dairəsi Azərbaycanda uşaqların ehtiyacını ödəmək qədər geniş deyil. Çünki Azərbaycanda ünvanlı sosial yardım ən yaxşı halda çoxuşaqlı ailələrin 10%-ni əhatə edə bilər və bu da bütövlükdə götürəndə digər qrup ailələrin uşaqlarla bağlı həm təhsil, həm səhiyyə, həm də ki, istehlak məqsədli ehtiyaclarını ödənilməsi üçün kifayət edə bilməz.

O ki, qaldı sosial müavinətlərın verilməsinə, ümumiyyətlə, uşaqlara birdəfəlik sosial müavinət uşaqlar doğulanda verilir. Amma aylıq sosial müavinətlər isə yalnız sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaqlar üçün nəzərdə tutulub. Bu baxımdan da sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaqlara verilən aylıq yardımlar daha çox onların tibbi ehtiyaclarını qarşılayır, həm də onların himayəçilərinə ayrılan vəsaitlər də onlara qulluq məqsədi daşıyır. Başqa bir arqument ondan ibarətdir ki, ailə başçısını itirlənlər üçün də pensiyaların istifadəçiləri uşaqlardır, amma nəzərə almaq lazımdır ki, ailə başçısını itirdiyinə görə həm də ailəni gəlirlərinin azalması son nəticədə uşaqların belə bir ehtiyaclarının tam şəkildə məhz bu pensiyalarla heç də ödənilməsi demək deyil. Çünki adətən ailə başçılarını itirənlər gəlirlərinin böyük bir hissəsindən məhrum olurlar. Bu, gəlirlərin çox az bir hissəsi həmin pensiyalar vasitəsi ilə kompensasiya edilir və bunu da uşaq pulu ilə qarışdırmaq düzgün deyil. Ona görə də indiki halda ən vacib məsələ təbii ki, Azərbaycanda uşaq pullarının bərpa olunması və uşaqların dövlət qayğısının gücləndirilməsi ola bilər.

-Deputat Siyavuş Novruzov deyir ki, uşaq pulu demoqrafik artımı olmayan ölkələrdə verilir. Deputat nə dərəcədə haqlıdır?

-Beynəlxaq təcrübəyə nəzər salsaq, uşaq pullarının verilməsinin üç fərqli istiqamətini görmək olar. Bir qrup ölkələr uşaq pullarını ailədəki uşaqların sayına görə müəyyənləşdirirlər. Məsələn, hansı ölkələrdə ki, demoqrafik artım müşahidə olunur, o ölkələrdə uşaqların sayı artdıqca uşaq pullarının məbləği azalır. Hansı ölkələrdə isə demoqrafik artım yoxdur, o ailələrdə isə uşaqların sayı artdıqca uşaq pullarının məbləği çoxaldılır. Məsələn, Almaniyada uşaqların sayı artdıqca uşaq pullarının məbləği azaldılır. Amma başqa bir nümunəni götürsək, Britaniyada uşaqların sayı artdıqca uşaq pullarının məbləği artırılır. O cümlədən Kanadada da belə bir nümunə var. Digər bir yanaşma ondan ibarətdir ki, uşaq pulları ailələrin gəlirliyi ilə əlaqələndirilir. Aztəminatlı ailələrə daha çox uşaqların qayğısını çəkmək üçün uşaq pulu adı ilə vəsait ödənilir. Uşaq pullarının məbləği həm də ailənin gəlirləri ilə əks mütənasiblik təşkil eləyir. Ailənin gəlirləri az olanda uşaq pullarını daha da çoxaldırlar. Belə bir yanaşma Avropa ölkələri arasında İtaliyada var. O cümlədən ABŞ-da da ailənin gəlirləri ilə uşaqlara olan qayğı arasında bir əlaqə var.

Gəlirlər az olanda uşaqlara olan qayğı daha çox olur, gəlirlər çox olanda isə uşaqlara olan qayğı nisbətən az olur. Yəni qayğı deyəndə mən uşaqlar üçün ödənilmiş vəsaitin məbləğini nəzərdə tuturam. Azərbaycan da bu modelə istinad edə bilər. Azərbaycanda heç də mən bütövlükdə bütün ailələrə uşaq pullarının verilməsinin məqbul hesab etmirəm. Hesab edirəm ki, bu ailənin gəlirlərinə və onun təminatına, ehtiyaclarına bağlı olan bir məsələdir. Beynəlxalq təcrübədə üçüncü yanaşma uşaqların sayına görə vergi güzəştləridir. Daha doğrusu ödənilmiş verginin bir hissəsinin geri qaytarılması praktikasıdır. Bu praktikadan həm ABŞ, həm Kanada, həm də ki, Avstraliya və Böyük Britaniya istifadə edir. Hesab edirəm ki, bu da həm də, vergi ödənişlərinin stimullaşdırılması, həm də uşaqlara görə vergiyə ödənilmiş məbləğin bir hissəsini geriyə qaytarılması nöqteyi nəzərindən əhəmiyyət kəsb eləyə bilər.

Budur ki, mən ümumiyyətlə uşaq pulunun demoqrafik artım olmayan ölkələrdə verilməsi və demoqrafik artım olan ölkələrdə verilməməsi fikri ilə razılaşmıram. Hesab edirəm ki, bir çox ölkələr, o cümlədən yalnız Avropa və ABŞ, Avstraliya deyil, qonşu Rusiyada da uşaq pullarının verilməsi praktikası var. İndiyə qədər bu davam edir və yenə qeyd etdiyim kimi, burada uşaqlara ödənilmiş məbləğ ailədə uşaqların yaşı ilə əlaqəli ola bilər. Bir çox ölkələrdə 0-6, 6-10, 10-15 yaşlı uşaqlara verilən məbləğlər fərqli olur. Yəni ki, 0-6 yaşlı uşaqlara daha az məbləğ verilir. 6-10 yaşlı uşaqlara nisbətən çox, orta məbləğ, 10 yaşından yuxarı olan uşaqlara isə daha çox məbləğ ödənilir. Hesab edirəm ki, Azərbaycanda uşaq pullarının gəlirliyə bağlanması ilə yanaşı, həm dəbu praktikadan istifadə etmək olar.

-Uşağın böyüməsinə və yaşayışına görə bütün məsuliyyət ailələrin üzərində olduğu halda, dövlət uşaqlara sahib çıxmırsa, necə ola bilir ki, zamanı gəldikdə, uşaq böyüdükdən sonra ondan xidmət tələb etsin? Məsələn, hərbi xidmət kimi. Bu hansı məntiqə əsaslanır?

-Azərbaycanda uşaqların sağlam böyüməsi və fiziki cəhətdən daha güclü olması çox əhəmiyyətli məsələdir. Nəzərə alsaq ki, ölkəmiz həm də müharibə şəraitindədir. Qonşumuz Ermənistan Azərbaycan torpaqlarının bir hissəsini işğal edib. Bu gün Azərbaycan gəncləri həmin torpaqları xilas etmək üçün hərbi xidmətə gedirlər. Bu baxımdan hesab edirəm ki, Azərbaycanda uşaqların sağlam böyüməsi dövlətin qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri olmalıdır. Məsələ bundan ibarətdir ki, son zamanlar aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, Azərbaycanda uşaqların həm çəkisində, həm də ki boyunda əvvəlki dövrlərə nisbətdə, eyni zamanda norma ilə müqayisədə azalma var.

Bunu çağırış məntəqələrində qeydiyyatdan keçən uşaqlarla əlaqəli aparılmış müşahidələr də təsdiq edir. Bu baxımdan hesab edirəm ki, dövlət uşaqlara sahib çıxmalıdır. Hətta sahib çıxmasa, belə olan halda uşaqlar böyüdükdən sonra onlardan müəyyən xidmətlər tələb etməsi o qədər də məntiqli görünmür. Azərbaycan gəncləri öz vətənlərini qorumaq üçün həmişə hazırdırlar və bundan sonra da bu xidməti həyata keçirəcəklər. Amma dövlət də başa düşməlidir ki, sabah hərbi xidmətə gedəcək gənc uşaqlıq dövründə daha yaxşı qayğıya möhtacdır. Ona görə də Azərbaycanda uşaqların normal qidalanması, eyni zamanda sağlamlığının təmin olunması, yaxşı təhsil alması üçün uşaq pulunun verilməsi zəruridir.

-Ümumiyyətlə, Azərbaycanda uşaq pulu necə hesablanmalıdır? Nə təklif edirsiniz?

-Uşaq pullarının hesablanmasına gəlincə, bu istiqamətdə Azərbaycanda tətbiq ediləcək model ailənin gəlirlərinə bağlı olmalıdır. Və təbii ki, uşaqların sayı ilə əlaqələndirilməlidir. Gəlirləri az olan ailələrdə adətən uşaqların sayı çox olur. Odur ki, Azərbaycanda uşaqların həm adambaşına verilən ödənişlər onların sayı ilə əlaqələndirilməklə yanaşı, yaşına uyğun olaraq hesablanmalıdır. Düşünürəm ki, 3 yaş qrupu üzrə uşaqlara müavinət verilməlidir. 0-6 yaş qrupu üzrə nisbətən aşağı, 6-10 yaş qrupu üzrə orta, 10-17 yaş qrupu üzrə yüksək səviyyədə ödənişlərdən söhbət gedə bilər. Hazırda Azərbaycanda 0-14 yaşlı uşaqların sayı 2 milyon 2 yüz min nəfərdən çoxdur. Bu halda əgər orta hesabla bir uşağa 100 manat xərclənilərsə, il ərzində 2,4 milyard manat vəsait tələb olunur. Bu az vəsait deyil. Bu baxımdan hesab edirəm ki, uşaq pulu ucdan tutma bütün ailələrdəki uşaqlara şamil olunmalı deyil.

O ailələr ki, uşaqlarının ehtiyaclarını qarşılamaq üçün kifayət qədər gəlirlərə malikdirlər, və yaxud sahibkarlıq fəaliyyətindən qazanclar əldə edirlər, bu ailələrdəki uşaqların ehtiyaclarını valideynlər qarşılamaq imkanındadırlarsa, təbii ki, dövlət bu yükü öz üzərinə götürməli deyil. Amma aztəminatlı təbəqələr, işsizlər, o cümlədən yoxsullar və sağlamlıq imkanları məhdud olan valideynlərin ailəsində böyüyən uşaqların qayğısını dövlət çəkməlidir və dövlət bu uşaqlara sahib çıxmalıdır. Gəlirlərin səviyyəsinə uyğun olaraq uşaq pulu hesablanmalıdır. Gəlirləri az olanların daha çox uşaq puluna ehtiyacı olduğunu nəzərə alaraq onlara daha yüksək məbləğlərdə uşaq pulu verilməlidir. Gəlirləri çox olanlara isə ümumiyyətlə uşaq pulu verilməməlidir. Orta gəlirlərə isə uşaqların ehtiyaclarını tam ödəmək üçün nisbətən az uşaq pulu verilə bilər. Mənim təklif etdiyim model bundan ibarətdir. Azərbaycanda bu modelə keçid olarsa onda Azərbaycan büdcəsi əhəmiyyətli dərəcədə yüklənməz.

Azərbaycan büdcəsində uşaq pullarının ödənməsi üçün kifayət qədər mənbələr var. Büdcədən səmərəli istifadə etsək, hətta büdcə gəlirlərini və xərclərini artırmadan belə biz uşaq pulunu maliyyələşdirmək üçün oradan mənbələr tapa bilərik. Təəssüflər olsun ki, büdcə səmərəli istifadə olunmur, şəffaf deyil və büdcə oğurluqlarının miqyası getdikcə genişlənir. Ümumiyyətlə büdcədə olan vəsaitlərin bir qisminin son təyinatı icra hakimiyyəti tərəfindən müəyyənləşdirildiyinə görə onun necə, hara və kim tərəfindən xərclənməsi ilə bağlı məlumatlar da cəmiyyət üçün hələ də qapalı olaraq qalır. Bu problemlərin həlli həm də büdcə şəffaflığından və hesabatlılığından keçir. Büdcə xərclərinin proqramlar üzrə təsnifatından keçir. Bu proqramlardan biri də məhz uşaqlara dövlət qayğısı proqramı ola bilər ki, bu proqram çərçivəsində nəticə indikatorlarını müəyyənləşdirməklə uşaq pulunun ayrılmasına növbəti ilin büdcəsindən start verilə bilər.