USCIRF-dən Kili Bakken: Azərbaycan hökuməti din və etiqad azadlığını məhdudlaşdırır

Vaşinqton/05.09.19/Turan: 2013-cü ildən ABŞ-ın xaricdə din və etiqad azadlığı hüququna nəzarət edən Beynəlxalq Dini Azadlıq (ABŞ hökuməti Federal Hökumətinin komissiyası) Komissiyası Azərbaycanı hökumət tərəfindən dini azadlığın ciddi pozuntularına yol verilən ikinci səviyyəli ölkə kimi təsnif edir.

Eyni qrupa Əfqanıstan, Kuba, Rusiya və Türkiyə kimi ölkələr də daxildir.

Bakıda hakimiyyət dini repressiyalar haqqında istənilən tənqidi təkzib edir, "xarici qüvvələrin" dini təsirinə qarşı "mübarizə apardıqlarını" iddia edirlər.

Heç də həmişə radikallıqda və ya İrana məxsus olmaqda ittiham olunanlar həqiqətən də belələri olmurlar. Amma repressiyalar ə İranın və ya Türkiyənin dəstəklədiyi dini qruplarla bağlı digər təqib formaları Azərbaycanda mövcuddur. Bu, dindarların radikallaşmasına və xaricdəki ekstremist və terror qrupları tərəfindən cəlb edilməsinə şərait yaradır.

Azərbaycan hökuməti dini təsirin artması və potensial ekstremizm arasında necə tarazlıq yaratmalıdır?

Turan-ın Vaşinqtondakı müxbiri USCIRF-in siyasi analitiki Kili Bakkendən bu sualları cavablandırmağı xahiş edib.

Bu yaxınlarda Azərbaycanda 2018-ci ilin iyulunda Gəncədə baş vermiş qarşıdurmanın ildönümü qeyd edilib. Həmin vaxt hakimiyyət şəhər merinə sui-qəsddə və iki polisin öldürülməsində "dini radikalları" ittiham edib.

Qərbdə bir çox müşahidəçilər hesab edirlər ki, bu gün Azərbaycan 25 il əvvəlkindən xeyli çox dindardır. Sizcə, dini azadlıq niyə hücumlara məruz qoyulur? Bu suala cavabda Bakken deyib ki, Azərbaycan hökuməti din haqqında qanun vasitəsilə din və ya etiqad azadlığını məhdudlaşdırmağa davam edir. Bu qanun dini fəaliyyəti geniş şəkildə tənzimləyir və əksərən məhdudlaşdırır və hətta kriminallaşdırır.

Hakimiyyətin dini fəaliyyətə nəzarət üsullarından biri icbari qeydiyyat tələbləridir. Dini qruplar qanuna əsasən dövlət orqanlarında qeydiyyatdan keçməlidirlər. Qeydiyyatdan keçmədən istənilən dini fəaliyyət qadağandır və cərimələrə, saxlanılma və ya həbsə gətirib çıxara bilər.

Amma heç də bütün dini qruplar qanunun hər bir qrupun ən az əlli böyük təsisçi-üzvdən ibarət olması haqqında tələbini yerinə yetirə bilmir, bu, onları qeydiyyatdan keçmək mümkünlüyündən məhrum edir.

Ötən il qeydiyyatdan keçməmiş ev-məscidlərə, kilsələrə və icazəsiz "dini toplantılar" keçirməkdə şübhəli bilinən şəxsi evlərə polis reydləri həyata keçirilib.

Qanunun digər aspektləri qeydiyyatdan keçmiş hər bir qrupun qeydiyyat adresindən kənarda dini fəaliyyətini, habelə dini ədəbiyyat və materialların istehsalını, idxalını, ixracını və yayılmasını məhdudlaşdırır. Təkcə ötən il hökumət bir ilahiyyatçının islam haqqında kitabını qadağan edib, Azərbaycan Ali Məhkəməsi bu qərarı qüvvədə saxlayıb.

Narahatlıq doğuran daha bir məsələ hökumətin vicdanla əlaqədar hərbi xidmətdən imtina ilə bağlı mövqeyidir: texniki cəhətdən Konstitusiya belə bir istisnaya yol versə də, təcrübədə alternativ hərbi xidmət yoxdur. İeqova şahidləri vicdanla əlaqədar hərbi xidmətdən yayınma hüququndan istifadə etdiklərinə görə hərbi xidmətdən yayınma ittihamı ilə məsuliyyətə cəlb ediliblər.

Nəhayət, Azərbaycanda yerli QHT-lər iddia edirlər ki, 100-dən çox siyasi məhbus arasında 68-i dini fəaliyyətinə və ya əqidəsinə görə həbs edilənlərdir. Bu, Müsəlman Birliyi Hərəkatının üzvləri, habelə xaricdə dini təhsil aldıqdan sonra qanunsuz dini mərasim keçirdiyinə görə həbsdə qalan Sərdar Babayev kimi ilahiyyatçılardır.

Həbsxanalarda işgəncə haqqında geniş yayılmış və davam edən iddialar da ciddi problem olaraq qalır.

Azərbaycan hakimiyyəti çox vaxt siyasi müxalif qrupların və dini icmaların üzvlərini təqib edir, buna terrorizmə qarşı mübarizə tədbirləri ilə bəraət qazandırırlar. Bu taktika nə dərəcədə doğrudur?

Bu suala cavabda USCIRF eksperti bildirib ki, dini hüquqların və insan hüquqlarının müdafiəsi geniş mənada zorakı ekstremizmə və terrorizmə qarşı mübarizə ilə möhkəm surətdə bağlıdır. Digər tərəfdən, dini hüquqların məhdudlaşdırılması ekstremizmin və terrorizmin artmasına şərait yarada bilər.

USCIRF bu yaxınlarda antiekstremizm qanunları ilə bağlı qanunverici bülleten dərc edib. Sənəddə bu məsələyə insan hüquqları sahəsində beynəlxalq standartlar nöqteyi-nəzərdən baxılır. Bu informasiya bülleteni (https://www.uscirf.gov/reports-briefs/factsheets/march-2019-legislation-factsheet-anti-extremism-laws) ekstremizmə qarşı mübarizə qanunlarının yığcam, ayrıseçkilik salmayan və sırf zorakılığın tətbiqi və ya təbliği ilə dəqiq şəkildə bağlı olmalı olduğunu göstərir. Hökumətlər çox vaxt qanunun həddindən artıq geniş təfsirindən söz, toplaşmaq və ya birləşmək azadlığı hüququnu məhdudlaşdırmaq və siyasi rəqiblərini və ya dissidentləri təqib etmək üçün sui-istifadə edir.

"Birləşmiş Ştatlar və digər ölkələr üçün bundan sonra da Azərbaycan hökumətini insan hüquqları sahəsində, o cümlədən din və ya əqidə azadlığına zəmanət verən öhdəliklərini yerinə yetirməyə çağırmaq vacibdir", deyə ekspert qeyd edib.

Azərbaycanda hüquq müdafiənin və dini fəallığın vəziyyətini necə qiymətləndirmək olar? Bu suala cavabda Bakken deyib ki, ABŞ-ın Beynəlxalq Dini Azadlıq Komissiyası xaricdə din və ya əqidə azadlığının vəziyyətinə diqqət yetirir. Yuxarıda qeyd edilən məhdudiyyətlərin əksəriyyəti dini etiqad azadlığını pozur və ya söz, toplaşmaq və birləşmək azadlığını məhdudlaşdırır.

USCIRF-in 2019-cu il üçün Azərbaycanla bağlı illik hesabatına daxil edilmiş əksər tövsiyələrdə dini etiqad azadlığının vəziyyətinə bilavasitə təsir edə biləcək addımlar, məsələn, dini təşkilatlar haqqında qanunda islahatlar və bütün dini icmaların qeydiyyatına icazə verilməsi təklif edilir.

Bundan başqa, ABŞ hökumətinə ölkədə dini azadlığın təşviqi üzrə əlavə tədbirlər kimi vətəndaş cəmiyyətini və müstəqil Azərbaycan KİV-lərini dəstəkləməyi tövsiyə edib.

Tramp administrasiyasına hökumətin siyasətinə yenidən nəzər salmaq və dini etiqad azadlığı pozulan, repressiyalara terrorizmə qarşı mübarizə bəhanəsi ilə bəraət qazandırılan ölkələrlə əməkdaşlıq etməmək tövsiyə olunub. Azərbaycan dini repressiyalar fonunda ABŞ-ın yardımından məhrum edilə bilər?

Bu suala cavabda Bakken deyib ki, 1998-ci il tarixli Dini Etiqad Azadlığı haqqında Beynəlxalq Qanun (IRFA) ABŞ hökumətinin dini etiqad azadlığının xüsusilə ciddi pozuntularına yol verən hökumətlərin addımlarına cavab olaraq ata biləcəyi bir sıra addımları, o cümlədən sanksiyaları və ya təhlükəsizlik məsələlərində əməkdaşlıqdan imtinanı nəzərdə tutur. Amma bu addımlar, bir qayda olaraq, ABŞ Dövlət Departamentinin xüssi siyahıya daxil etdiyi ölkələrə qarşı tətbiq olunur.

"ABŞ hökuməti Azərbaycanla dini etiqad azadlığı məsələləri ilə bağlı ABŞ-ın Bakıdakı səfirliyi vasitəsilə və digər səviyyələrdə əməkdaşlığı davam etdirir. ABŞ-ın vaxtilə verdiyi tövsiyələr arasında Azərbaycanın "əsas azadlıqlarının, o cümlədən fikri ifadə, birləşmə, toplaşma və din azadlığı hüquqlarının həyata keçirilməsinə görə həbs edilmiş bütün şəxslərin dərhal və qeyd-şərtsiz azad etməsi zərurəti" var idi", deyə Bakken qeyd edib. -0-