Xarici siyasətə şəffaflıqa ehtiyac var

***

-Əvəz bəy, son günlər İranın Araz çayı üzərində iki – “Xudafərin” və “Qız Qalası” su elektrik stansiyalarının inşasına başlaması haqda xəbər müzakirə olunur. Və məlum olur ki, bu su elektrik stansiyasının inşası Azərbaycan tərəfinin razılığı ilə baş veribmiş. Sizcə, Azərbaycan tərəfi niyə buna razılıq verib? Ümumiyyətlə, Azərbaycanın belə bir şeyə razılaşması düzgün addımdırmı?

-Azərbaycanla İran arasında Araz çayı üzərində "Xudafərin" və "Qız qalası" hidroqovşaqlarının və su elektrik stansiyalarının tikintisinin davam etdirilməsi, istismarı, energetika və su ehtiyatlarından istifadə sahəsində əməkdaşlıq haqqında saziş 2016-cı ilin fevralında imzalanıb.

Əvvala onu deyim ki, “Xudafərin” su elektrik stansiyasının tikintisi üzrə işlər başa çatıb. Hələ 2019-cu il fevral ayında Energetika Nazirliyində Araz çayı üzərində “Xudafərin” və “Qız Qalası” hidroqovşaqlarının və su elektrik stansiyalarının tikintisinin davam etdirilməsi və istismarı ilə əlaqədar yaradılmış Birgə Texniki Komissiyanın Azərbaycan tərəfindən üzvlərinin iştirakı ilə keçirlən iclas zamanı Komissiyanın həmsədri, energetika nazirinin müavini Elnur Soltanov bu barədə məlumat vermişdi. Həmin komissiyanın tərkibinə Müdafiə Nazirliyi, Xarici İşlər Nazirliyi, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi, Energetika Nazirliyi, Fövqəladə Hallar Nazirliyi, Ədliyyə Nazirliyi, İqtisadiyyat Nazirliyi, Maliyyə Nazirliyi, Mədəniyyət Nazirliyi, Əmlak Məsələləri Dövlət Komitəsi, Dövlət Təhlükəsizliyi Xidməti, Dövlət Sərhəd Xidməti, Meliorasiya və Su Təsərrüfatı, “Azərenerji”, “Azərişıq” ASC-lərin nümayəndələri daxil edilmişdilər. Ona görə də bəzi millət vəkilləri və müstəqil ekspertlər deyəndə ki, bu proseslər barədə xəbərləri olmayıb, ən azından səmimi olmaları lazımdır. Həmin dövrün mətbuatını izlədikdə kifayət qədər məlumatın olduğunu görürük. Azərbaycan tərəfi ilə İran arasında əldə olunan razılaşmaya görə, başlanan tikinti prosesində Azərbaycan tərəfindən mütəxəssislər iştirak ediblər. Ola bilsin ki, tikinti başa çatıb istifadəyə verildikdən sonra hidroqovşağın üzərində Azərbaycan və İran bayraqları dalğalansın. Ola bilsin ki, Azərbaycan bu hidroqovşaqdan əldə etdiyi enerjinin Naxçıvana veriləcək enerji ilə əvəzləsin. Təbii ki, əldə olunacaq nəticələr haqqında danışmaq hələ tezdir.

Hesab edirəm ki, Azərbaycan tərəfinin öz maraqlarını nəzərə almadan hansısa sazişə kor-koranə imza atıb onun reallaşmasına imkan verməsi inandırıcı deyil.

-Bu məsələ gündəmə gəldikdən sonra Azərbaycan tərəfi belə bir sazişin hələ 2016-cı ildə imzalandığını etiraf etdi. Saziş barədə niyə cəmiyyətə məlumat verilməmişdi? Sazişdə sizcə, nələr nəzərdə tutulub?

-Saziş barəsində Azərbaycan mətbuatında müəyyən informasiyalar olub, onu parlamentdə belə müzakirə ediblər. 2016-cı il fevralın 23-də prezident İlham Əliyevin İrana səfəri olur və İran İslam Respublikasının prezidenti Həsən Ruhani ilə keçirdiyi mətbuat konfransında tərəflər arasında 11 sazişin imzalanması barədə məlumat verilir.

Eyni zamanda həmin dövrdə İranın rabitə və informasiya texnologiyaları naziri Mahmud Vaezi Azərbaycan mətbuatına verdiyi müsahibəsində saziş barədə məlumat verir və "Xudafərin" layihəsinin reallaşdırmasının İlham Əliyevin Tehrana səfərindən sonra daha da sürətləndirdiyini qeyd edir. Ona görə də Azərbaycan cəmiyyətinin təmsilçilərinin “saziş gizlidir” demələrini başa düşmürəm. Sazişə diqqət yönəltməyiblər, onu nəzərdən qaçırıblar demək daha düzgün olardı.

İyunun 16-da AR  prezidenti İlham Əlieyin imzası ilə “Azərbaycan Respublikası hökuməti ilə İran İslam Respublikası hökuməti arasında Araz çayı üzərində “Xudafərin” və “Qız Qalası” hidroqovşaqlarının və su elektrik stansiyalarının tikintisinin davam etdirilməsi, istismarı, energetika və su ehtiyatlarından istifadə sahəsində əməkdaşlıq haqqında” saziş təsdiq edilir. 17 bənddən ibarət olan bu sazişin bütün müddəalarını diqqətdən keçirəndə əmin olursan ki, Azərbaycan tərəfi bu sənədi tam olaraq özünün maraqları ilə tərtib etməyə üstünlük verib.

Parlamentdə onun müzakirəsi olub və demək olar ki, yekdilliklə qəbul olunub. Bu gün hətta həmin deputatlar çıxıb deyirlər ki, bu barədə cəmiyyətə məlumat verilməyib.

-Azərbaycan həmin ərazidəki mövcud su anbarına və elektrik stansiyasına, onun tərkib hissəsi olan nəzarət keçid körpüsünə faktiki nəzarət edə və ondan birbaşa istifadə edə bilmir. Bura investisiyanın yatırılması yalnız o ərazini istifadə edənlərə, tam olaraq İrana və ərazilərimizi faktiki işğalda saxlayan Ermənistana sərf etmirmi?

-Azərbaycanın o əraziyə nə qədər investisiya yatıracağı barədə dəqiq məlumat yoxdur. Amma komissiyanın olması və orada bütün əlaqədar nazirlik və dövlət komissiyalarının təmsil olunması onu deməyə əsas verir ki, Azərbaycan tərəfi bu layihəyə investisiya yatırmamış deyil. Bu saziş Azərbaycan və İran arasında bağlanıb. Onun üçüncü iştirakçısı yoxdur. Azərbaycan tərəfi əgər sazişin bəndlərini tam yerinə yetirəcəksə o deməkdir ki, tikinti prosesi ilə yanaşı istismar prosesinə də nəzarət edəcək. Keçid körpüsü texniki məsələdir. Təbii ki, İran Ermənistan ilə ticari əlaqələrə malikdir. Həmin əlaqələr Ermənistan ərazisindən keçən nəqliyyat dəhlizləri ilə reallaşır. Eyni zamanda DQ yüklərin daşınması da həmin yollar ilə edilir. İndi Azərbaycanın da payçısı olduğu bir layihədə İranın həmin tikilən körpüləri ticarət əlaqələri üçün dəhliz kimi istifadə etməsinə inanmıram. Burada Azərbaycanın iştirakı olmasaydı, təbii ki, İran istədiyini edə bilərdi və buna mane olmağa gücümüz çatmazdı. Lakin burada birgə layihədən söz gedir.

-Son günlərin ən çox müzakirə olunan mövzularından biri də Ermənistan və Azərbaycan arasındakı münaqişənin həlli məsələsinin yenidən gündəmə gəlməsidir.  Buna Rusiyanın xarici işlər naziri Sergey Lavrovun münaqişə tərəflərinin mərhələli nizamlanma variantı əsasında danışıqlar aparması haqqında bəyanatı səbəb olub. Sizcə, yaxın vaxtlarda Qarabağ münaqişəsinin həlli istiqamətində hansısa yeniliklər gözləməyə dəyərmi?

-Lavrovun adı ilə bağlı səslənən və efirə buraxılan hər hansı planların olmasın mən ən az inanan adamlardan biriyəm. Bunu dəfələrlə demişəm. Lavrovdan da qabaq ATƏT-in Minsk Qrupunun amerikalı həmsədri öz təkliflərini vermişdi. Orada daha konkret planlar ver idi. Ona görə də, “Lavrovun planı” var deyib münaqişə tərəflərinin özlərinin məsuliyyətinə kölgə salanlar Rusiyanın dezolarını yayanlardır. Yeganə bir plan mövcuddur: tərəflər vasitəçilərin iştirakı ilə Madrid (və yaxud yenilənmiş Madrid) prinsiplərindən irəli gələn şərtlər əsasında danışıqları aparır, razılığa gəlir və münaqişənin həllinə təkan verilir.

-Belə fikirlər var ki, Ermənistan və Rusiya Azərbaycanın yaxın vaxtlarda hərbi yola əl atacağından narahatdır. Buna görə hansısa mərhələli həll yollarını ortaya atmaqla Azərbaycanı sakitləşdirməyə çalışırlar. Doğrudanmı, Azərbaycan tərəfi bu münaqişənin hər necə yolla olur- olsun tez bir zamanda həll olunmasında israrlıdır? Son vaxtlar belə bir siyasi iradə hiss olunurmu?

-Azərbaycan israrla münaqişənin həllində dinamikanın, mənasız danışıqların yekunlaşmasını və konkret işə keçilməsini istəyir. Onun bütün səyləri ona yönəlib ki, Ermənistan işğal siyasətinə son qoysun və sülh üçün zəmin yaransın. Lakin bunun əksini görəndə, Ermənistanın sürətlə silahlanması və danışıqlar prosesindən hər dəfə bir bəhanə ilə yayındığını gördükdə mövqeyini radikallaşdırır. Ermənistan hücum olmayacağı tərzdə nədən müharibə etmək sevdasına düşməlidir ki? Təbii ki, Azərbaycan revanş qazanmaq istəyir. Azərbaycan vəziyyəti dəyişmək istəyir. Lakin danışıqlar prosesi qarşısı alınmaz və çətin inkar olunan bir tənzimləmə metodudur. Ondan yayınmaq özünü sivil bəşəriyyət ilə üz-üzə qoymaq deməkdir. Ona görə də heç kim şüurlu olaraq danışıqlar prosesini dayandırmağa risk eləmir, onu uzatmaq olar, yayınmaq olar, ancaq imtina etmək çox risklidir. Ona görə də müharibəyə hazırlaşmaq və danışıqları aparmaq özü bir siyasi iradədir.

-Bəlkə bu atılan addımlar, hər üç tərəfdən səsləndirilən bəyanatlar insanları sakitləşdirmək üçündür? Yəni, ola bilərmi, bu söhbət müvəqqəti bir canlanma yaratsın, sonra yenə söhbət əvvəlki məcrasına qayıtsın?

-Qeyd etdiyim kimi münaqişənin uzanmasında maraqlı olan tərəf Rusiya və Ermənistan ola bilər. Amma burada Azərbaycanın təklifi ilə ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədrliyinə gətirilən ABŞ var. Onun əsas marağı ondan ibarətdir ki, münaqişə tezliklə həll olunsun və Rusiyanın burada manipulyasiyalarına son qoyulsun. O baxımdan da vasitəçilər bu məsələdə yekdil bəyanat versələr də fərqli maraqlara malikdirlər. Münaqişəni həll etmək üçün mexanizmlər o qədər fərqlidir ki, onun hansını bizim münaqişəyə tətbiq etmək məsələsi hər zaman suallar ilə doludur. Ona görə də vasitəçilər qərarı tərəflərin özünə buraxmağı daha üstün sayırlar. 

-Siz nə təklif edirsiniz? Münaqişənin bundan sonra daha çox uzanmaması, həll olunması üçün həm münaqişə tərəfləri, həm ATƏT-in Minsk Qrupunun üzvləri və digər ölkələr, beynəlxalq təşkilatlar hansı addımları atmalıdırlar?

-Təklifim ondan ibarətdir ki, danışıqlar prosesi getdiyi bir zamanda doğrudan da real addımların atılmasına nail olunsun. Tərəflər öz vətəndaşlarına münaqişənin həll olunmadığı halda hansı fəsadlar ilə üzləşəcəyini izah etsin. Rəsmi şəxslərin danışıqları ilə paralel siyasi partiyalar, vətəndaş cəmiyyəti institutları da sülhyaratma prosesində aktiv olsunlar.

ATƏT-in Minsk Qrupunun optimal olaraq edə biləcəkləri bundan ibarət ola bilər: danışıqlar üçün daha dinamik mühit formalaşdırsınlar. Üzv dövlətlərin tərəflərə təsirlərini artırsınlar. Münaqişə tərəflərini sülhün əldə olunmasına doğru stimullaşdırsınlar. Sülhün əldə olunması üçün beynəlxalq qarant rolunda çıxış etsinlər.

Beynəlxalq təşkilatla gəldikdə isə ilk növbədə onları Azərbaycana buraxmaq lazımdır ki, onlar burada “partizan” kimi işləməsinlər. Onlar sülhün əldə olunması üçün yaxşı baza yarada bilərlər. Bilirsiniz, münaqişə tərəfi müsbət nəticə əldə etmək istəyirsə, heç zaman o nəticəni müharibə yolu ilə edəcəyini elan etmir. Sülh üçün çalışır, onun bütün detalları fonunda öz siyasətini aparır. Sülh prosesinin getdiyi bir dövrdə yenidən konfliktin qızışmasına hazırlığını əldən vermir.