(II hissə)
Nəticə-3: “Resursların sorulması effekti” baş verir
Uzun illərdir ki, ölkədə orta aylıq əməkhaqqının əhalinin real gəlirlilik səviyyəsini ifadə etmədiyini söyləyirik. Çünki orta aylıq əməkhaqqını şişirdən neft-qaz və dövlət sektorundakı yüksək əməkhaqqının yüksək olması ilə bağlıdır. Belə ki, 2024-cü ilin yanvar-noyabr aylarında ölkə iqtisadiyyatında muzdla çalışan işçilərin orta aylıq nominal əməkhaqqı 2023-cü ilin müvafiq dövrünə nisbətən 8,0 faiz artaraq 996,8 manat təşkil etmişdir. Əməkhaqqı neft-qaz sektorunda 3717 manat, qeyri neft-qaz sektorunda 947 manat təşkil etmişdir.
2024-cü il dekabrın 1-i vəziyyətinə muzdla çalışan işçilərin sayı 1775,3 min nəfər, o cümlədən iqtisadiyyatın dövlət sektorunda 884,4 min nəfər, qeyri-dövlət sektorunda isə 890,9 min nəfər təşkil etmişdir. DSK-nin Hesabatına [5] görə iqtisadiyyatın neft-qaz sektorunda 31,6 min nəfər, qeyri neft-qaz sektorunda isə 1743,7 min nəfər çalışmışdır. Demək ÜDM-nin 31 faizini iqtisadiyyatın neft-qaz sektorunda çalışan 31 min nəfər yaradıb. Bu isə "Holland sindromu"nun üç sektor modelindən biri olan "resursların sorulması effekti" olmasına işarədir. Bu modelin mahiyyəti budur ki, ölkədə resursları (əmək, maliyyə, texnologiya) bir sahə - təbii resurs özünə maqnit kimi çəkir, digər sahələrdə məhsuldarlıq azalır. Resurs sektoru digər qeyri-resurs sektorlarının məhsuldar qüvvələrini özünə doğru çəkib gətirir. Bizim iqtisadiyyatda görünən məqamlardan biri də budur. Neft-qaz sektorunda işləyənlərin orta aylıq əməkhaqqısı qeyri-neft sektorunda işləyənlərin əməkhaqqısından düz 4 dəfə azdır.
Belə vəziyyətdə ölkədə orta aylıq əməkhaqqının əhalinin gəlir səviyyəsini ifadə edən göstərici kimi xarakteriza edilməsi doğru deyil. Dünya ölkələrində olduğu kimi bizdə də median əməkhaqqı sosial rifahı və gəlir səviyyəsini ifadə edən indikator olaraq dəyərləndirilməlidir.
Nəticə-4: İxracatda neft və neft məhsulları 22% azalmışdır
2023-cü ildə Azərbaycanın xarici ticarət dövriyyəsi 51 mlrd. dollar təşkil etmişdir. Bunun 34 mlrd. dollarını ixracımız, 17 mlrd.dollarını isə idxalımız təşkil etmişdir. Müsbət saldo +16.6 milyard ABŞ dollar olmuşdur.
Azərbaycan Respublikası Dövlət Gömrük Komitəsinin “Xarici Ticarətinin Gömrük Statistikası”nın Hesabatına [6] görə, ötən il ölkəmizin xarici ticarət dövriyyəsi 47,6 mlrd. dollar təşkil etmişdir ki, bunun 26,5 mlrd. dolları ixracın, 21,1 dolları isə idxalın payına düşüb. İxracatda özəl sektor qədər də (52%) dövlət sektorunun payı (48%) olmuşdur. Bu fakt da onu sübut edir ki, ölkədə özəl sektorun xüsusi çəkisi digər makroiqtisadi göstəricilərdə olduğu kimi ixracatda da arzuolunan səviyyədə deyil. Ölkədə ÜDM-nin 81% özəl sektorun, 19% dövlət sektorunun payına düşməsinə baxmayaraq özəl sektor xaricə 1\4 qədər məhsul ixrac etmək gücünə sahibdir.
Xarici ticarət siyasətilə bağlı başqa bir məqam neft və neft məhsullarının ixracatda xüsusi çəkisi ilə bağlıdır. DSK-nin məlumatlarına [7] görə, 2024-cü ildə isə ölkəmizdən xarici ölkələrə 26,5 milyard dollar həcmində məhsul ixrac edilib ki, bunun da 23,2 milyard dolları və ya 87,4%-i neft-qaz sektorunun payına düşüb. Çox aydınlıqla görmək olur ki, 2023-cü illə müqayisədə 2024-cü ildə ixracatımızda xarici ticarət dövriyyəmiz 3,4 mlrd. dollar, ixracatımız da 7,5 milyard dollarlıq azalma baş verib. Bu isə 2023-cü ilə nisbətdə ixracatımızın 22% kiçilməsi deməkdir.
İxracatımızın həcminin azalması neft və neft məhsullarının əsas aparıcı sahə olması və ixracatda dominant paya sahib olması ilə bağlıdır. İxracatda bu sektorun xüsusi ağırlığı hasilat və ona adekvat ixracatımızın azalması toplam ixracımızın azalması ilə nəticələnir. Qeyri-neft ixracı inkişaf etdirilsəydi, o zaman enerji ixracının boşluğunu kampensasiya edə bilərdi. Əgər biz son 10 il ərzində Azərbaycanın ümumi ixracında neft-qaz sektorunun payına baxsaq, hər şey aydın olar:
|
İllər |
Ümumi ixracda neft-qaz sektorunun payı (faizlə) |
|
2015 |
86 % |
|
2016 |
92,2 %; |
|
2017 |
88,6 %; |
|
2018 |
91,2 % |
|
2019 |
89,86 % |
|
2020 |
86,5 % |
|
2021 |
87,8 % |
|
2022 |
92 % |
|
2023 |
90,1 % |
|
2024 |
87,4 % |
Hesablamalarım göstərir ki, son 10 ildə (20150-2024) neft və neft məhsullarının ixracatda xüsusi çəkisi ortalama olaraq 89,2 faiz təşkil etmişdir. Əgər 100 dollarlıq ixracın 89 dolları yalnız neft və neft məhsullarının payına düşürsə, o zaman 10 ildə demək olar ki, qeyri-neft ixracatımız simvolik olaraq dəyişmişdir.
Qeyri-neft ixracatında isə demək olar ki, heç bir dəyişiklik baş verməmişdir. Belə ki, ötən il də qeyri-neft ixracatında 0,3%-lik artım olmuşdur. İqtisadi İslahatların Təhlili və Kommunikasiya Mərkəzi “İxrac icmalı”nın icmala əsasən, [8] Azərbaycanın qeyri-neft-qaz ixracı 2023-cü ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 0,3% artaraq 3,4 milyard ABŞ dolları təşkil edib. Demək, neft ixracatında azalmalar, qeyri-neft ixracatında isə durğunluq həddi ixracatımızın genişlənməsinə tövhə verməmişdir.
Bir neçə öncə iqtisadiyyatda resurs dominantlığını obrazlı olaraq belə ifadə etmişdir: ”Iqtisadiyyat adında bağa baxırsan. Bircə dənə bar gətirən meyvəli ağac (qeyri-neft məhsulları) görə bilmirsən. Hamısı üzüaşağı olan söyüd və dimdik göyə baxan küknarlardır. Belə bağ və bağban olar?!”
Nəticə-5: Postneft dövrünə çoxdan hazırlaşmalı idik
Yazının başlığında sual olaraq qoyduğumuz üçüncü hissənin üzərinə gələk. Yəni “neftin uşaqları” ilə yanaşı onun “neftin böyükləri” elə konfiqurasiya quracaqlar ki, sonda “kiçiklər” uduzmağa məhkum olacaqlar. Çünki dünyada bahalı neft dövrünü tarixə qovuşdurmaq üçün qlobal bir trend formalaşıb. Bu neft davasında kiçik olan dövlətlər “nə etməli?” sualı ilə üz-üzə qalacaqlar. O zaman əlahəzrət sual meydana çıxır: bizi nələr gözləyir?
Yaxın gələcək üçün, xüsusilə bu ilin yay aylarından başlayaraq neftin qiymət enişinə Azərbaycan iqtisadiyyatı hazır olmalıdır. Trampın ikinci dəfə prezidentlik dönəmində açıq elan etdi ki, o, neft qiymətlərinin aşağı düşməsi üçün bütün gücü ilə çalışacaq. Tramp İKT sektorunun inkişafını, yaşıl iqtisadiyyatı dəstəkləyir. Özünün də çıxışlarında neftin bahalı dövrünün tarixə qovuşacağı ilə planlarından bəhs edib. ABŞ-ın özü dünyada ən bahalı neft hasilatçısı (gündəlik hasilat 13,4 mln. barel, onun 3,5 milyon bareli ixrac) olmasına baxmayaraq neftin bir qalxan olaraq resurs ölkələrinin əllərindən almaq istəyəcək. Dünyadakı bütün resurs dövlətləri kimi Azərbaycanda təbii resurssuz yaşamaq vərdişinə əvvəl-axır başlamalı və buna öyrənməlidir.
Bu yerdə rasional təsbitləri ilə insanı düşündürən, filosof Bertran Rasselin bir fikri yerinə düşür: “Bütün dünyanı neft qoxusu başına götürüb. Mən isə deyirəm ki, neftsizlik qorxusu isə bizim gələcəyimizi artıq təhlükəyə götürüb. İnsanın qorxusu neftin qoxusuna bağlıdırsa, həmin cəmiyyət bitmişdir deməkdir.”
(I hissə)
Mənbələr:
[6] https://customs.gov.az/uploads/foreign/2024/2024_12.pdf?v=1737520142
Makroiqtisadiyyat
-
Trampın yeni enerji və tarif siyasətinin dünya bazarında neftin və qazın qiymətinə təsirləri qısa, orta və uzunmüddətli dövrdə Azəbaycan iqtisadiyyatında da bir sıra neqativ nəticələr doğura bilər. Qərarlaşmış tendensiyaların qiymətləndirilməsi və perspektiv təhlillər göstərir ki, fundamental islahatlar və ciddi dəyişiklər baş verməzsə xarici şokların təsirindən Azərbaycanda iqtisadiyyatında 2026-cı ildən başlayaraq böhran müşahidə oluna bilər.
-
11 may 2023-cü il tarixdə ABŞ-da Respublikaçıların Prezident seçkisi öncəsi toplantısında çıxış edərkən “Qaz, Bala, Qaz” şüarını[1] gələcəkdə enerji siyasətinin lokomotivinə çevirəyini elan edən Donald Tramp prezident səlahiyyətlərinin icrasının ilk günündə ölkənin neft və qaz hasilatını artırmaq üçün Enerji Fövqəladə Vəziyyəti[2] Aktını imzaladı və bunun məntiqi ardıcıllığı üzrə ABŞ-ı Paris iqlim sazişindən çıxartdı. Bununla da bir daha qalıq yanacağı gündəliyinə sadiqliyini nümayiş etdirdi.
-
Dünya iqtisadiyyatı növbəti zəif genişlənmə ilinə hazırlaşarkən, Azərbaycan fürsət və risklərlə dolu mürəkkəb iqtisadi mənzərəni idarə etməyə çalışır. Dünya Bankının yanvar ayında açıqladığı 2025-ci il üçün Qlobal İqtisadi Baxışı 2025 və 2026-cı illərdə qlobal artımın 2,7% olacağını proqnozlaşdırır. Bu göstərici 2024-cü ilin səviyyəsini əks etdirməklə yanaşı, pandemiyadan əvvəlki dövrlə müqayisədə geri qalır. Hesabat inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatların vəziyyəti, inflyasiya tendensiyaları və geosiyasi qeyri-sabitliyin iqtisadi mənzərəni formalaşdırdığını vurğulayır.
-
Resurs dövlətlərinin paradoksal inkişaf trayektoriyası müxtəlif epitetlərlə ifadə olunur. Bununla bağlı çeşidli istilahlardan istifadə olunur: “resurs lənəti”, “iblis ifrazatı”, “qeyri-düzgün inkişaf”, afrika qızdrıması”, “holland sindromu”, “paradoksal bolluğu” və s. Dünyada adambaşına düşüən ÜDM həcminə görə lider ölkə olan Qətər də başqa bir maraqlı ifadədən də istifadə olunur: “neftin uşaqları”.
Rəy yaz