Azərbaycanın dövlət büdcəsində korrupsiya riskləri və onların idarəedilməsi

Bundan əvvəlki yazılarda 2020-ci ilin dövlət büdcəsində potensial korrupsiya risklərindən bəhs etmişdim. Həmin yazılarda yalnız risklər deyil, həmçinin onların idarəedilməsi və dəf edilməsi yolları ilə bağlı təkliflər də təqdim etmişəm. Əvvəlki 5 risk və bu yazıda təqdim olunaan 6-cı korrupsiya riskinin formalaşmasının əsas səbəblərinə Parlamentin və Hesablama Palatasının səlahiyyətsiz orqan olması, onların rəylərinin və hesabatlarının formal xarakter daşıması, müzakirələrinin təsirsiz olmasıdır. Çünki, Azərbaycanda icra hakimiyyətinin nəzarəti altında formalaşan parlament icra hakimiyyəti orqanlarından hesabat tələb edə bilmir. Milli Məclisin orqanı olaraq Hesablama Palatasının büdcənin təhlili sahəsində   aşkar etdiyi  faktlar, irəliyə sürdüyü iradlar və verdiyi təkliflər mərkəzi İcra Hakimiyyəti orqanları, xüsusilə də büdcənin icrası prosesinə nəzarəti həyata keçirən Maliyyə Nazirliyi tərəfindən diqqətə alınmadığından Hesablama Palatası da eyni problemləri rəylərində hər il təkrarlamaqla məşğuldurlar.

Risk 6: Əvvəlcədən proqnozlaşdırılmayan, birdəfəlik təyinatlı xərclər adı ilə büdcəyə daxil edilən milyardlarla manat bölüşdürülməyən vəsaitlər korrupsiyaya geniş imkanlar yaradır.

Bölgüsü əvvəlcədən müəyyən edilməyən xərclərin əhəmiyyətli hissəsini birdəfəlik təyinatlı xərclər təşkil edir. Beynəlxalq təcrübənin təhlili göstərir ki, bölgüsü əvvəlcədən müəyyən edilməyən xərclərin dövlət büdcəsinin ayrı-ayrı bölmələrində ehtiyat kimi proqnozlaşdırılması yanaşması digər ölkələr tərəfindən də istifadə edilir. Burada əsas məqsəd il ərzində yarana biləcək təsirlərin qarşısını almaqla sosial-iqtisadi tədbirlərin vaxtında reallaşdırılmasını təmin etməkdir. Lakin, dövlət büdcəsində payının əhəmiyyətli olmasına baxmayaraq, “Büdcə sistemi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda istifadə olunan əsas anlayışlar arasında birdəfəlik təyinatlı vəsaitlərlə bağlı təsvir və izah  verilməyib. Eyni zamanda birdəfəlik təyinatlı vəsaitlərin istifadəsinə dair hüquqi normalar da qanunvericilikdə təsbit edilməyib. Bu barədə “Büdcə sistemi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu[1]nun yalnız 19.6. maddəsində qeyd olunur. Bu maddəyə görə, müvafiq icra hakimiyyəti  orqanı (Maliyyə Nazirliyi) ilə razılaşdırmaqla dövlət büdcəsinin icrası prosesində iqtisadi təsnifatın müvafiq bölmə, köməkçi bölmə, paraqraf, maddə və yarımmaddələrində nəzərdə tutulmuş birdəfəlik təyinatlı vəsaitlər üzrə hesabat ili ərzində yaranmış qənaət dövlət büdcəsinin ehtiyat fonduna yönəldilərək, il ərzində digər tədbirlərin maliyyələşdirilməsinə sərf edilə bilər. “Büdcə sistemi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda dəyişikliklər edilməsi barədə 30 dekabr 2016-cı il tarixli Qanunla[2] birdəfəlik təyinatlı vəsaitlər üzərində  sərəncam verilməsi hesabat ili çərçivəsi ilə məhdudlaşdırılmışdır.   

2020-ci ilin dövlət büdcəsinin icrası barədə təqdim edilmiş məlumatlara əsasən bölüşdürülməmiş (birdəfəlik təyinatlı) xərclər üzrə ötən ilin büdcəsində 5225,1 mln. manat vəsait nəzərdə tutulub ki, bu da 2019-cu ilin dövlət büdcəsində bölgüsü müəyyənləşdirilməmiş birdəfəlik təyinatlı xərclərlə müqayisədə 2,88 dəfə çox olub.  “Azərbaycan Respublikasının 2019-cu il dövlət büdcəsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunun tətbiqi barədə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 22 dekabr 2019-cu il tarixli 431 nömrəli Fərmanı ilə müəyyən edilmiş xərc istiqamətlərini təhlil edən Hesablama Palatasının açıqlamalarına əsasən 1810,2 mln. manat olub.  

2020-ci ilin büdcəsində birdəfəlik təyinatlı xərclər adı altında müəyyən edilən 4968,1 mln. 4858,7 mln. manatı icra edilmiş ki, bu da müəyyən edilmiş təyinatın 97,8 faizi  səviyyəsində olub. Bu vəsaitin 2020-ci ildə 257,0 mln. manat birdəfəlik təyinatlı xərclər üzrə qənaət məbləğləri  kimi Dövlət büdcəsinin Ehtiyat Fonduna yönəldilmişdir[3]. Müqayisə üçün qeyd edək ki, 2019-cu ildə il ərzində aparılmış dəyişikliklər zamanı ümumilikdə 371,3 mln. manat birdəfəlik təyinatlı xərclər üzrə qənaət məbləğləri Dövlət büdcəsinin Ehtiyat Fonduna yönəldilmişdir[4]

Göründüyü kimi,  əvvəlki ildə olduğu kimi, ötən ildə də büdcə xərclərinin bir qismi bölüşdürülmədən nəzərdə tutulmuş, hətta 2020-ci ildə dövlət büdcəsində əvvəlcədən proqnozlaşdırılmayan və bölüşdürülməyən birdəfəlik təyinatlı xərclərin payı əvvəlki illə müqayisədə artırılmış, eyni zamanda onun istifadəsinə dair məhdudiyyətlərin və reqlamentlərin olmaması ucbatından bu vəsait aidiyyatı olmayan istiqamətlər üzrə də xərclənib.

Son illərin büdcəsinin icrasına dair hesabatdan məlum olur ki, birdəfəlik təyinatlı vəsaitlər  xərclərin  funksional bölmənin təyinatına aid edilməyən və adına uyğun olmayan istiqamətlər üzrə hesabatsız və əsaslandırmalar olmadan məsrəf edilir.

Hesablama Palatasının əvvəlki rəylərində[5] də qeyd edildiyi kimi bölgüsü il ərzində həyata keçirilən xərclərin çox olması büdcə planlaşmasının qənaətbəxşliyi barədə suallar yaratmaqla, dövlət vəsaitlərinin icrası prosesində şəffaflıq və hesabatlılıqla bağlı da qeyrimüəyyənliklərə səbəb ola bilər.  

2020-ci ilin dövlət büdcəsinin icrası barədə təqdim edilmiş məlumatlara əsasən bölüşdürülməmiş (birdəfəlik təyinatlı) xərclərin funksional təsnifatın bölmələrində  səhiyyə bölməsinin xüsusi çəkisi 84.2 faiz, müdafiə və milli təhlükəsizlik bölməsinin xüsusi çəkisi  42.7 faiz, əsas bölmələrə aid edilməyən xidmətlərin  xüsusi çəkisi isə 42.2 faiz təşkil edib.

Ötən il  “COVİD-19” pandemiyasının, eləcə də  Qarabağın işğaldan azad olması üçün aparılan 44 günlük  Vətən müharibəsinin dövlət büdcəsi qarşısında yaratdığı öhdəliklər səhiyyə, müdafiə və milli təhlükəsizlik bölmələrində əsaslı dəyişikliklərə gətirib çıxarsa da  birdəfəlik təyinatlı vəsaitlərdən  Azərbaycan Avtomobil Yolları Dövlət Agentliyi üzrə Bakı şəhəri Yasamal rayonunda yeni salınmış "Mərkəzi Park"ın qorunub saxlanması xərcləri üçün 4,5 mln. manat, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi üzrə fəaliyyət üçün maliyyə yardımı üçün 1,0 mln. manat; “İslahatlarla bağlı xərclər” adlı birdəfəlik təyinatlı xərc istiqamətindən Mədəniyyət Nazirliyi üzrə xalça alışı üçün 6,0 mln. manatın ayrılması suallar doğurur.

Bundan başqa 2020-ci il dövlət büdcəsinin ayrı-ayrı istiqamətlərindən publik hüquqi şəxslərə  ümumilikdə 5 milyard manatdan çox vəsait yönəldilməsi və bu vəsaitin də əvvəlcədən bölgüsü müəyyənləşdirilmiş xərclərdən, dövlət əsaslı vəsait qoyuluşu, birdəfəlik təyinatlı və tədbirlər üzrə xərclərdən, Ehtiyat Fondları üzrə xərclədən maliyyələşdirilməsi korrupsiya şübhələri yaradır.  

Yekun olaraq onu qeyd etmək istərdim ki, 2020-ci ilin dövlət büdcəsinin icrasına dair məlumatların təhlili göstərir ki, büdcədə mövcud olan hüquqi boşluqlardan mərkəzi icra hakimiyyəti orqanları icra prosesində xeyli faydalana  biliblər. Onlar bütün bunları  Hesablama Palatasının əvvəlki illər üzrə rəylərində göstərilən, 2020-ci ildə də təkrar olunan  irad və təklifləri nəzərə almadan şəffaflıq və hesabatlıq tələblərini pozmaqla həyata keçirmişdir. Bu da büdcənin icrası prosesində korrupsiya risklərini daha da artırmışdır.

[1] “Büdcə sistemi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, http://www.e-qanun.az/framework/1126

[2] “Büdcə sistemi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda dəyişikliklər edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu, http://e-qanun.az/framework/34618

[3] “Azərbaycan Respublikasının 2020-ci il dövlət büdcəsinin icrası haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanun layihəsinə və Azərbaycan Respublikasının 2020-ci il dövlət büdcəsinin icrasına dair illik hesabata rəy, https://sai.gov.az/files/2020-%C4%B0cra-R%C9%99y%20(3)-188749903.pdf

[4] “Azərbaycan Respublikasının 2019-cu il dövlət büdcəsinin icrası haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanun layihəsinə və dövlət büdcəsinin icrasına dair illik hesabata Azərbaycan Respublikası Hesablama Palatasınınhttps://sai.gov.az/files/2019-REY_%C4%B0CRA.pdf

[5] Hesablama Palatasının rəyləri, https://sai.gov.az/filter?type=rey