Avtoritarizmdən demokratiyaya üç mərhələdə keçid

*   *   *

2022 Fevral 19 (Şəmbə) 23:12:00

Avtoritarizmdən demokratiyaya üç mərhələdə keçid /YENİLƏNİB/

*   *   *

2022 Fevral 17 (Cümə axşamı) 22:25:30

Avtoritarizmdən demokratiyaya üç mərhələdə keçid

Azərbaycan SSRİ hüdudlarından kənarda çox az tanındığı sovet keçmişindən bu günə regional, hətta Avropa siyasətində mühüm yer tutan ölkəyə qədər çox yol qət edib və burada Azərbaycana hələlik enerji təhlükəsizliyi üzrə müttəfiq rolunu ayrılıb.

Azərbaycan təzadlar ölkəsidir. Bir tərəfdən o, xarici və daxili çağırışlara tab gətirən, müasirləşməyə, zamanla ayaqlaşmağa çalışan rejim, digər tərəfdən isə sosial təbəqələşmənin yüksək göstəricilərinə malik, xüsusi mülkiyyətin zəif müdafiə olunduğu, iqtisadiyyatda, istehsalda, ticarətdə, xidmət sektorunda korrupsiya və inhisarın yüksək səviyyədə olduğu dövlətlər sırasına daxil olan, müstəqil məhkəmə sisteminin olmadığı, insan hüquq və azadlıqlarının pozulmasına görə dünya reytinqində lider mövqe tutan ölkədir.

Dövlətin başında 1993-cü ildən, Heydər Əliyevin11 illik fasilədən sonra hakimiyyətə qayıdışından sonra faktiki olaraq ölkəni idarə edən Əliyevlər ailəsi dayanır.

Ailənin idarəçiliyinə dair qiymətləndirmələr ziddiyyətlidir. Bu, postsovet transformasiyası dövründə, yeni siyasi sistemin və ictimai-siyasi münasibətlərin formalaşması, mülkiyyətin yenidən bölüşdürülməsi, hakimiyyət uğrunda siyasi mədəniyyətin, vətəndaş mövqeyinin, milli düşüncənin xarakterini müəyyən edən klan və regional mübarizə, xarici destruktiv təsirlər şəraitdə baş verdi.

Bununla yanaşı, dövlətin daxili və xarici sabitliyinin bərqərar olmasında və qorunub saxlanılmasında, ölkənin ərazi bütövlüyünün bərpasında Prezident Əliyevin mühüm rolunu qeyd etməmək olmaz, məhz ərazi bütövlüyünün olmaması son 30 ildə ölkə həyatının müxtəlif sahələrində baş verən bir çox faciələrin, itkilərin və geriləmə proseslərinin əsas detonatoru idi.

Siyasi, ictimai və iqtisadi dairələrin 44 günlük müharibədən sonra ölkədə vəziyyətin hakimiyyətlə cəmiyyət arasında həmrəylik istiqamətində dəyişəcəyi ilə bağlı gözləntiləri özünü doğrultmadı.

Hakimiyyət hələ də bütün sahələrə ciddi nəzarət etməklə ölkəni idarə edir, bununla belə, kadrları ardıcıl olaraq dəyişir, ailəyə sadiq gənc məmurları idarəçiliyə cəlb edir.

Amma hər şey göründüyü kimi deyil.

Cəmiyyət səriştəsiz idarəçiliklə üz-üzədir ki, bu da özünü müxtəlif sahələrdə hiss etdirir: qiymətlərin, tariflərin məcburi artımı, sosial ehtiyaclar üçün dövlət vəsaitinin olmaması, söz azadlığını məhdudlaşdırmaq cəhdləri.

Bu da problemli sahələrdə əsas vəzifələri gənc məmurların tutduğu bir vaxtda baş verir. Artıq bir sıra gənc təyinatlıların sui-istifadə və işdən çıxarılması faktları qeyd olunub. Onların tərəqqinin lokomotivinə çevriləcəyinə ümid günü-gündən sönür və bu, ekspert dairələrində narahatlıq yaradır.

Prezidentin diqqətini artan problemlərə yönəltmək üçün ayrı-ayrı cəhdlər edilir.     

Cəmiyyətin sosial-iqtisadi və sosial-siyasi problemlərin həlli yollarından artan narazılığını xeyli azaldan 44 günlük müharibədən əvvəl də Azərbaycanda keçid dövründə hamının qanun qarşısında bərabərliyini tanıyan ədalətli, sosial məsuliyyətli dövlət yaratmaq məqsədi ilə elitanın, cəmiyyətin və dövlətin maraqlarının harmoniyasını təmin edəcək yeni siyasi sistemə sürətləndirilmiş keçid modelinin tətbiqi təklifi haqqında tez-tez düşünürdüm.

Fikrimcə, Azərbaycanın bütün cəmiyyətin yaradıcı potensialının üzə çıxarılmasını sürətləndirmək, yoxsulluğa, insan hüquq və azadlıqlarının pozulmasına son qoymaq, milli konsensusa nail olmaq və əhalinin rifah səviyyəsi yüksək olan ölkələr arasında öz layiqli yerini tutmaq üçün siyasi və iqtisadi sistemin yenidən qurulmasına dair təcili qərarlara ehtiyacı var.

İdarəetmə formasından asılı olmayaraq, avtoritar idarəetmədən demokratik idarəetməyə keçid dövrü 15 il çəkə bilər.

Bu müddət parlament seçkiləri arasındakı müddətlər, həmçinin beşillik fəaliyyət planları əsasında seçilir.

İki dövlət idarəetmə formasından biri işə salına bilər - monarxiya və prezident-parlament idarəçiliyi.

Monarxiya

Monarxiya idarəetmə forması indiki dövlət başçısına monarx səlahiyyətlərinin və atributlarının verilməsini və mütləq monarxiyadan konstitusiya monarxiyasına keçidi nəzərdə tutur.

1-ci mərhələ. Mütləq monarxiya - monarxın heç kim və heç nə tərəfindən məhdudlaşıdırlmayan hakimiyyətini nəzərdə tutan monarxiya. Mütləq monarxiya şəraitində bütün hakimiyyət orqanları monarxa tamamilə tabedir və xalqın iradəsi, məsələn, məsləhətçi orqan vasitəsilə rəsmi şəkildə ifadə oluna bilər. (Vikipediya)

2-ci mərhələ. Dualist monarxiya (lat. dualis - ikili) – monarxın səlahiyyətinin qanunvericilik sahəsində konstitusiya və parlament tərəfindən məhdudlaşdırıldığı, lakin onların müəyyən etdiyi çərçivədə hökmdarın qərar qəbul etmək azadlığına malik olduğu konstitusiya monarxiyası növü (hazırda Mərakeş, İordaniya). Monarxın hökuməti təyin etmək hüququ var (Vikipediya).

3-cü mərhələ. Parlament monarxiyası - monarxın real hakimiyyətə malik olmadığı və təmsilçilik funksiyalarını yerinə yetirdiyi konstitusiya monarxiyası növü.

Parlament monarxiyasında hökumət dövlətin digər orqanlarından daha çox səlahiyyətə malik olan parlament qarşısında cavabdehdir (hərçənd bu, müxtəlif ölkələrdə fərqli ola bilər, hakimiyyət nümunəsi - Böyük Britaniya, Yaponiyadır). (Vikipediya)

Monarxiyanın hər üç növündə hakimiyyət miras qalır və ya monarx öz varisini təyin edir.

Prezident-parlament idarəçiliyi

1-ci mərhələ. Prezident dualist respublikası. Prezidentin əlində dövlət başçısının və hökumət başçısının səlahiyyətlərinin birləşdirilməsi ilə dövlət orqanları sistemində mühüm rolu. Güclü icra hakimiyyəti prezidentin, qanunvericilik isə parlamentin əlində cəmləşib.

2-ci mərhələ. Prezident-parlament respublikası. Prezident güc nazirlərini və xarici siyasət qurumunun rəhbərini təyin edir.

Xarici siyasətə və təhlükəsizliyə nəzarət edir. Hökumət parlament tərəfindən seçilir, parlamentin deputatları proporsional seçki sistemi ilə seçilir.

Hökumət parlament qarşısında cavabdehdir.

3-cü mərhələ. Parlament-prezident respublikası.

Prezidentin funksiyaları nümayəndəlik funksiyasıdır. Parlament daxili və xarici siyasəti formalaşdıran və həyata keçirən hökuməti formalaşdırır. Prezident arbitr rolunu oynayır və parlament qüvvələrinin qanunla müəyyən edilmiş müddətdə həll edə bilmədiyi daxili siyasi böhran yaranarsa, onun növbəti növbədənkənar parlament seçkilərini təyin etmək hüququ var.

Hər üç mərhələdə hazırkı Prezident öz vəzifəsini saxlayır və ya 15 illik keçid dövrünün sonuna qədər onu vitse-prezident əvəz edə bilər.

Bu müddət bitdikdən sonra ümumi və ya parlamentdə prezident seçkiləri keçirilir.

Keçid dövrünün hər bir mərhələsində iki idarəetmə formasından birindən asılı olmayaraq islahatlar və bununla bağlı prosedurlar aparılmalı və həyata keçirilməlidir.

1-ci mərhələ.  

- Prezident yanında iqtisadiyyat, hüquq, təhlükəsizlik və islahatlar sahəsində tanınmış ekspertlərin daxil olduğu, müxtəlif sahələrdə vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün operativ qərarlar hazırlayan, həmçinin hökumətin iştirakı ilə strateji islahatlar planını hazırlayan ekspert şurası yaradılır. Prezidentin təsdiq etdiyi şuranın qərarlarının icrasının monitorinqini həyata keçrir.

- Kapital amnistiyası elan edilir,

- həqiqətən sübut olunmuş cinayətlər törətmiş şəxslər istisna olmaqla ümumi amnistiya.

2-ci mərhələ.  

- prezidentə hesabat verən ekspert şurası işini davam etdirir, azad parlament seçkiləri keçirilir, hökumət parlament tərəfindən formalaşdırılır,

- vətəndaş cəmiyyətinin ölkənin həyatında iştirakının genişləndirilməsi üçün tədbirlər görülür,

- tam söz azadlığı verilir,

- ekspert şurası tərəfindən hazırlanmış genişmiqyaslı islahatlar aparılır.

3-cü mərhələ.

Ölkə hökuməti xalqın azad iradəsi ilə seçilən parlamentə keçir. Prezident dövlətin simvolu kimi nümayəndəlik funksiyalarını yerinə yetirir.

Bəs siz nə düşünürsünüz?

Avtoritarizmdən demokratiyaya keçid üzrə fəaliyyət planı