"Əsrin Müqaviləsi"nin bir rübü

SSRİ-nin dağılmasından sonra Azərbaycan üçün çətin bir dövrdə bu ilk beynəlxalq müqavilənin həyata keçirilməsinə başlanması ölkə iqtisadiyyatında əhəmiyyətli dəyişikliklərin edilməsinə imkan verdi və Azərbaycanı dünya neft-qaz sənayesinin yeni tarixində, Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin inkişafında mühüm mərhələ oldu.

Ölkədə "XX əsrin müqaviləsi" adlanan "Azəri-Çıraq-Günəşli" müqaviləsi 2017-ci ilin sentyabrında XXI əsrin ortalarına qədər uzadıldı, bu, blokda neft ehtiyatlarının 1 milyard tondan çox olduğunu təsdiqləyir. AÇG-nin inkişafı Azərbaycana illik hasilatı 1994-cü ildəki 9,56 milyon tondan son illərdə sabit 38-39 milyon tona qaldırmağa imkan verdi. Azərbaycanda ən yüksək hasilat - 50,4 milyon ton 2010-cu ildə AÇG sayəsində əldə edilib. Lakin bu blokun ehtiyatları 2050-ci ilə qədər neft hasilatına zəmanət verə bilər.

Xatırladaq ki, AÇG üzrə ilk neft 1997-ci ilin noyabrında "Çıraq" yatağından əldə edilib. BP-nin məlumatına görə, ötən müddət ərzində blokdan ümumilikdə 488 milyon tondan (3.6 milyard bareldən çox) çox neft, yəni yəni təxmin edilən ehtiyatların təxminən yarısı hasil edilib..

Bu həcmdən təxminən 3,3 milyard barrel neft 2006-cı ildə istismara verilmiş və ilk dəfə olaraq Azərbaycan neftinin Aralıq dənizinə çatdırılmasını təmin etmək üçün çəkilən Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəməri ilə dünya bazarlarına çıxarılıb. 2006-cı ildən bəri Ceyhandakı terminaldan 4.300 AÇG neft tankeri göndərilib.

Azərbaycanda neft gəlirlərini toplamaq üçün 1999-cu ilin sonunda Dövlət Neft Fondu yaradıldı. Fondun məlumatına görə, 2001-ci ildən 1 avqust 2019-cu ilədək ölkə AÇG-dən mənfəət nefti satışından 143 milyard 366 milyon dollar, o cümlədən 2019-cu ilin birinci yarısında 4 milyard 951 milyon dollar gəlir əldə edib.

1994-cü ildən 2019-cu ilin ikinci rübünün sonuna qədər BP və AÇG tərəfdaşları layihəyə 36 milyard dollar, Azərbaycanın davamlı inkişaf layihələrinə isə 84 milyon dollar sərmayə qoyub.

Ölkə AÇG-dən 44 milyard kubmetrdən çox səmt qazı alıb.

Xatırladaq ki, 14 sentyabr 2017-ci ildə AÇG müqaviləsi 2049-cu ilin sonuna qədər uzadıldı. Onun çərçivəsində 19 aprel 2019-cu ildə daha bir blokun - "Mərkəzi Şərqi Azəri"nin (dəyəri 6 milyard dollar) inkişaf layihəsi təsdiq edildi, Oradan ilk neft 2023-cü ildə gözlənilir.
Son 25 ildə AÇG layihəsi çərçivəsində bir platforma təmir olunub ("Çıraq 1") və yeddi yeni platforma tikilib, dünyanın ən böyük neft və qaz emalı terminallarından biri yaradılıb, Xəzərin dibində kompleks sualtı boru kəmərləri çəkilib və bunlar vacibdir.

BP-nin məlumatına görə, 2019-cu ilin ikinci rübünün sonunda AÇG-də 124 quyu istismar olunur.

Ətraf mühitin vəziyyətinin daimi monitorinqi aparılır (ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi üzrə 140 və dəniz və sahil monitorinqi üzrə 266 iş aparılıb).

Bir çox cəhətdən AÇG layihəsi Azərbaycandakı digər neft və qaz layihələri üçün bir nümunə, habelə ölkəyə xarici sərmayələrin cəlb edilməsi üçün lakmus kağızı oldu.

1995-ci ildən bu günə qədər Azərbaycan xarici neft şirkətləri ilə dənizdə və quruda neft və qaz yataqlarının işlənməsi üçün 30 milyarddan çox məhsulun pay bölgüsü sazişi (PSA) imzalayıb.

Wood Mackenzie-nin proqnoza görə, 2018-2025-ci illərdə Azərbaycanın neft-qaz sənayesinə yatırımlar 20 milyard dollar təşkil edəcək ki, bunun da böyük hissəsi "Azəri-Çıraq-Günəşli"yə gedəcək.

Azərbaycanın neft-qaz sektorunun inkişafı əlaqəli sahələrə - tikinti, nəqliyyat və digər sahələrə də təsir göstərir.

EKSPERTLƏR MÜSBƏT VƏ MƏNFİ CƏHƏTLƏRİ HAQDA

ASTNA mütəxəssislərdən "Əsrin müqaviləsi"nin mənfi və müsbət cəhətləri barədə rəy soruşub.

Müstəqil neft araşdırma mərkəzinin rəhbəri İlham Şaban hesab edir ki, 25 il əvvəl beynəlxalq neft müqaviləsi imzalamaqla Azərbaycan xarici investorlara göstərdi ki, yeni yaranmış dövlətlə əməkdaşlıq etmək olar və sərmayələrin itiriləcəyindən qorxmaq lazım deyil.

"Azərbaycan hökuməti investisiya cəlb etməkdə maraqlıdır və müqavilənin bütün bəndlərinə əməl edir. Onun 25 il əvvəl imzalanması hökumətə makroiqtisadi göstəricilərə sabitlik gətirməyə kömək etdi. Axı 1994-cü ilin sonuna ölkədə inflyasiya rekord həddə - 1763,5%-ə çatdı, 1991-1994-cü illərdə ÜDM-in azalma tempi illik orta hesabla 16.5% oldu. 1994-cü ildə Azərbaycan Milli Bankının uçot dərəcəsi 250%-ə çatdı, 1991-ci ildən 1995-ci ilə qədər ölkədə inflyasiya nəzərə alınmaqla orta əmək haqqı 5.7 dəfə azaldı. Neft və qaz hasilatının həcmi azaldı, - deyə Şaban xatırlatdı.

1995-ci ildə beynəlxalq konsorsium fəaliyyətə başlayandan və AÇG layihəsindən ilk tranşların alınandan, habelə layihə çərçivəsində aparılan tikinti işləri nəticəsində hökumət vəziyyəti düzəltdi və 1996-cı ildən Azərbaycan iqtisadiyyatı durmadan böyüməyə başladı.

1995 - 2019-cu illərdə SOCAR "Əsrin Müqaviləsi"ndə payından 6 milyard dollardan çox qazanıb və Azərbaycan hökuməti AÇG-dən 15 milyard dollardan çox vergi qazancı əldə edib.

1995-ci ildən 2019-cu ilədək Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin törəmə şirkətləri AÇG müqaviləsinin icrası çərçivəsində 6.3 milyard dollar dəyərində müqavilə işləri yerinə yetirib.

"Hesab edirəm ki, bu, BP tərəfindən tətbiq olunan effektiv idarəetmə modeli sayəsində əldə edildi. İdarəetmə qüsursuzdur - minimum insan resursları ilə maksimum nəticə əldə etmək, yəni ABƏŞ-də (ACG-nin əməliyyat şirkəti) əmək məhsuldarlığı Azərbaycanda və postsovet məkanında ən yüksək göstəricidir" deyə İ.Şaban qeyd edib.

Onun fikrincə, hökumət ABƏŞ-in işlədiyi modeli qəbul etməlidir.

"Azərbaycan tərəfi 1995-ci ildən ABƏŞ-in işini birbaşa görür, çünki illik iş proqramlarını, onların icrasını və maliyyələşdirilməsini təsdiqləyir. Lakin indiyə qədər bizim hökumət bu çox səmərəli müəssisənin fəaliyyət modelindən, yaxud heç olmasa işinin vacib elementlərindən yararlanmır və heç olmasa bir dövlət müəssisəsində tətbiq etməyə cəhd etməyib. Əgər bu, baş versəydi, bizdə artıq çoxdan müxtəlif səviyyələrdə yüksək inkişafı olan və gəlirli müəssisələr fəaliyyət göstərərdi", - İ.Şaban qeyd edib.

İqtisadçı Elşad Məmmədov da həmçinin ASTNA-ya xatırladıb ki, "Əsrin müqaviləsi"nin imzalanması Azərbaycan iqtisadiyyatında XX əsrin 90-cı illərində iki dəfə aşağı düşən zəruri istehsal zəncirlərini bərpa etməyə imkan verdi.

"Faktiki olaraq yeni iqtisadiyyatın qurulması üçün ölkəyə investisiyalar lazım idi, bu da neft sektoruna xaric investisiyalar oldu, ÜDM-nin artımını stimullaşdırdı, yeni iş yerləri açmağa və sosial gərginliyi azaltmağa, büdcəni doldurmağa, tədiyə balansını sabitləşdirməyə imkan verdi", - deyə E.Məmmədov qeyd edib.

Onun fikrincə, Azərbaycanın xarici ticarət balansı bir çox halda AÇG üzrə neft müqaviləsinin reallaşdırılması hesabına profisitli olub.

"Belə situasiya maliyyə və valyuta formatını Azərbaycanın iqtisadi artımı üçün zəruri şəkildə formalaşdırmağa imkan verir", deyə iqtisadçı hesab edir.

Onun fikrincə, bununla belə, məhz neft sektorunun güclü inkişafı mili iqtisadiyyatın "müvazinətini itirməsi" ilə nəticələnə bilər. Nəticə olaraq büdcə əsasən neftdən asılı olur.

"Azərbaycanın ixracının təxminən 90%-i hələ də karbohidrogenlərin payına düşür, bu da dünyanın qalan hissəsi ilə ekvivalent xarici ticarət dövriyyəsini çətinləşdirir. Bundan əlavə, xammal ixracatçıları Azərbaycan iqtisadiyyatında "at oynadır" və pul-kredit siyasətinin sərtləşdirilməsi ilə yanaşı, iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi, real sektorun, yüksək texnologiyaların inkişafı ilə bağlı müəyyən çətinliklərimiz var. Milli iqtisadiyyatda hələ də sistem zəiflikləri müşahidə edilir, böhranlı 2015-2016-cı illər bunu göstərdi. Ancaq ümid var ki, qeyri-neft sektoru da inkişaf edəcək, vergi sahəsində son dəyişikliklər, həmçinin ümumdünya tendensiyaları da buna yönəlib", - deyə E.Məmmədov qeyd edib.