Qarabağın itirilməsinin Ermənistan iqtisadiyyatı üçün nəticələri

Ermənistan iqtisadiyyatının 2020-ci ildə müharibə nəticəsində aldığı zərbəni müzakirə edən İrəvan mətbuatı Zod qızıl mədəninin ərazisindəki sərhəd münaqişəsi barədə tez-tez məlumat verir. Müzakirə etdikləri ikinci mövzu özəl kiçik su elektrik stansiyalarının Azərbaycan tərəfində qalması ilə bağlı Qarabağdakı enerji böhranıdır. Ancaq Ermənistan iqtisadiyyatı üçün az danışılan, amma, bəlkə də, daha vacib itkilər var.

Qarabağdakı mədən sənayesi erməni iqtisadçıları tərəfindən yeganə çətin və şübhəsiz ki, perspektivli sahə hesab olunurdu. 2020-ci ilədək Zod yatağının dərinliklərindəki qızılların heç də hamısı hasil olunaraq Ermənistana ixrac edilməyib; ermənilərin istehsal və ixracatı artırmaq planları var idi. Qarabağda qızıl hasilatı son illərdə artırdı. 2017-ci ildən işğal altındakı torpaqlarda mədən sənayesinin həcmi ümumi sənaye istehsalının 50%-dən çoxunu təşkil edib.

Zoddakı mədən Ermənistan dəmir yolu (ekspertlər təxminən 50% yüklənmə olduğunu deyir) və Araratdakı bir emal zavodu üçün iş təmin edirdi, bu da birlikdə Ermənistanın ÜDM-in 1-1,5%-ni təşkil edirdi. Mübahisəli ərazinin 70%-ni təşkil edən mədənin təhvil verilməsi ilə Ermənistanın 900-ə yaxın vətəndaşı işini itirdi. Erməni tərəfində indi, demək olar ki, filiz olmayan zavod qalıb.

İşğal illərində ermənilər Qarabağda Suqovuşan və Sərsəng SES-lərinin (sonuncunun gücü 50 MVt) elektrik enerjisi ilə birlikdə işğal altındakı bölgənin enerji ehtiyaclarını tam ödəyən 36 kiçik elektrik stansiyası tikdilər. Hətta elektrik enerjisinin bir hissəsi Ermənistana göndərildi. İşğal rejiminin İqtisadiyyat və Sənaye İnfrastrukturları Nazirliyinin Enerji Departamentinin rəhbəri Levon Qabrielyan bildirib ki, müharibə nəticəsində 30 işlək su elektrik stansiyası Azərbaycanın nəzarətinə keçib. Sərsənglə yanaşı, ermənilərin ümumi gücü 5,5 MVt olan daha beş su elektrik stansiyası var. Qabrielyan armtimes.com saytının erməni nəşrinə verdiyi açıqlamasında deyib ki, "ancaq çaylarda suyun səviyyəsinin aşağı olması səbəbindən hazırda ümumi istehsal gücü 5.5 MVt-dır".

"İndi daxili istehlak üçün elektrik enerjisi çatışmazlığı var. Ermənistandan elektrik ötürücü xətlərinin bərpası ilə bağlı işlər son mərhələdədir, bundan sonra hidroelektrik stansiyadakı yük azalacaq və elektrik enerjisinə olan bütün ehtiyacları ödəmək mümkün olacaq", - deyə Qabrielyan qeyd edib.

Erməni iqtisadçı Qrant Mikaelyan o qədər də nikbin deyil. O yazır: “Ermənistan Qarabağa dotasiya verməlidir. Ancaq bunu məntiqi baxımdan belə həyata keçirmək çətin olacaq, çünki "Laçın dəhlizi" əslində mövcud deyil və Ermənistan tərəfinin nəzarəti altında deyil, halbuki Azərbaycan Silahlı Qüvvələri mütəmadi olaraq orada görünür və normal fəaliyyətinə mane olur".

Əsas kommunikasiyalar Vardenis-Martakert yolu boyunca çəkilmişdi və indi bu ərazinin Azərbaycana verilməsi səbəbindən fəaliyyət göstərə bilmirlər. Yalnız son bir neçə ildə Qarabağ özünü elektrik enerjisi ilə təmin etməyə başladı və indi bu məsələ yenidən ciddi bir problemə çevrildi.

Bu məlumatlardan məlum olur ki, hələlik Azərbaycana keçən elektrik gücləri Qarabağdakı azərbaycanlıların yaşadığı şəhər və kəndləri enerji ilə təmin etməklə yanaşı, həm də ölkənin Qarabağla qonşu yaşayış məntəqələrini təmin etmək üçün enerji verə bilər.

İşğal illərində Qarabağın kənd təsərrüfatı yerli əhalinin ehtiyaclarını tam ödəməklə yanaşı, Ermənistanı da ərzaqla təmin edirdi. Qarabağın 132.000 hektar əkin sahəsi var idi ki, bunun da 100.000 hektarından istifadə olunurdu. Azərbaycan ordusu onun 70%-i (70 min hektar) azad etdi - işğal rejiminin kənd təsərrüfatı idarəsinin rəyi belədir. Çoxu Araz sahili bölgələrində olan 7 min hektar bağdan ermənilərə 2 min hektarı qalıb. Azərbaycan taxıl bitkiləri yetişdirmək üçün istifadə olunan 50 min hektar ərazini kənd təsərrüfatı aktivinə qaytardı.

Bu rəqəmləri Ermənistanın kənd təsərrüfatı potensialı ilə müqayisə edək. 2019-cu ildə bu ölkə 228 min hektardan məhsul götürüb. Qarabağda isə 89 min hektar əkilib. Bu, xüsusən dənli paxlalı bitkilərin istehsalına mənfi təsir edəcək, bu bitkilər üçün nəzərdə tutulan əkin torpaqlarının 26,7%-i, o cümlədən buğda əkini üçün sahələrin 25,6%-i itirilib.

Ermənistan Dağlıq Qarabağda nəzarəti altında qalan ərazinin iqtisadiyyatına dotasiya etməli və burdan idxalın dayandırılmasını kompensasiya etmək üçün daha çox qida məhsulları almalıdır. Eləcə də məhsulları ixrac edilən Zod yatağında qızıl hasilatı praktik olaraq dayandırılır. Bu, tədiyə balansına təsir edəcək. Investing.com xəbər verir ki, müharibənin başlanğıcında erməni dramının məzənnəsi dollara nisbətdə 484,27 dram, 17 dekabr tarixində  522 dram idi. Reallıqda Mərkəzi Bankın məzənnəsi onsuz da 525 səviyyəsindədir, Yerevanın mübadilə məntəqələrində dolları gündüz 533, valyuta müdaxilələrindən sonra 529 səviyyəsində almaq olar. Yəni müharibə başladıqdan sonra dram 9,3% ucuzlaşıb, - deyə Mikaelyan dəqiqləşdirib.

Dekabrın 10-da Ermənistan Milli Yığıncağı 2021-ci ilin dövlət büdcəsi haqqında qanun layihəsini qəbul edib. Ermənistanın maliyyə naziri Atom Cancuqazyanın mətbuata verdiyi məlumata görə, gəlirlər bəndi dəyişməyərək təxminən 2.93 milyard dollar səviyyəsində qalıb, xərc bəndi 3.57 milyard dollardan, demək olar ki, 3.59 milyard dollara yüksəlib. ÜDM-in 4.1%-i həcmində büdcə kəsiri meydana gəlib.

Ümumiyyətlə, reallıq planlardan fərqlidir. 2020-ci il üçün kəsirin ÜDM-ə nisbəti 2,3% səviyyəsində planlaşdırılırdı, lakin bu ilin sonunadək bu rəqəmin 7%-ə çatacağı gözlənilir, deyə Ermənistanın iqtisadiyyat naziri bildirib.

Ermənistan iqtisadiyyatda çətin dövrlərlə qarşılaşacaq və bu, şübhəsiz ki, pandemiya səbəbindən bağlanan sərhədlər açıldıqdan sonra əhalinin Ermənistandan və Qarabağdan köçünün əhəmiyyətli dərəcədə artmasına təsir edəcək.