`İsti pul` axtarışıyla lüks yaşayışın məngənəsi arasında

`Bir millət iki dövlət`in pul siyasətlərini müqayisə edəndə tərəddüdsüz şəkildə Azərbaycanın düzgün siyasət izlədiyini yazdım. Olsun, Azərbaycan az verir, adam başına düşən milli gəlir şəffaf,  rəsmi miqdar dəqiq  olmadığı kimi həm də azdır. Ancaq 2015-ci ilin əvvəlində və axırında yaşanan 2 devalvasiya müsibətindən dərs alınmışdır: hökumət pulu az versə də heç olmasa, dəyərini öldürüb vermir və ya verəndən sonra dəyərini öldürmür. Türkiyənin 2018-ci ildən bəri həyata keçirdiyi pul siyasətini tək kəlməylə  xarakterizə etməyimiz lazım gəlsə, şəxsən mən `darmadağın`dan başqa söz tapa bilmirəm. Anladıq, təbii sərvətləri olmayan bir çox ölkə inkişaf etmişdir və etməkdədir, Türkiyə  də onlardan biridir. Ancaq ilk növbədə, dövlətin xərclərini minimizə etmədən necə inkişaf edilir, iqtisadiyyat necə böyüyür-bunu izah etməsi üçün AKP iqtidarından həqiqi mütəxəssis axtarıram.

Son aylarda körfəz ölkələriylə münasibətləri yenidən relsinə  otuzduraraq pul sıxıntısını müəyyən dərəcədə  həll edib nəfəs almağa çalışan dövlət başçısı Erdoğanın bu dəfəki qonağı Səudiyyə Ərəbistanının  vəliəhd kralı  idi. AKP hökumətinin başda Səudiyyə Ərəbistanı olmaq üzrə körfəzin varlı ölkələriylə münasibətlərin maksimum  inkişafına verdiyi önəmi bilirik. Ancaq Ankaraya çox qısa müddətli səfərə gələn Məhəmməd bin Salmanın qarşılanmasından tutun yola salınmasına qədər çix qəribə bir mənzərə görürdük:hökumətin az qala bütün üzvlərinin rəsmi qarşılama mərasimində sıraya girməsinin səbəbi üzərində baş yorarkən MbS-ni  təyyarənin trapından dövlət başçısının şəxsən özünün  yola salmasına nə ad vermək lazım idi? Həqiqətən Türkiyənin maddi sıxıntısı bu qədər böyükdürmü ki, dövlət başçısı bu qədər səmimiyyət nümayiş etdirməyi pul təmin etməyin yollarından biri kimi düşündü? İşin vahim tərəfi bu deyil,  BBC-yə müsahibə verən Səudiyyə Ərəbistanın səlahiyyətli nümayəndələrindən biri “Bundan sonra Türkiyə ilə  münasibətlərin inkişafı tamamilə bizim nəzarətimizdə olacaqdır”- deməsidir.

Beynəlxalq maliyyə qurumlarının Türkiyəyə kredit verilməsinə hərarətli baxmadığı durumda körfəzdəki pul axtarışlarında da uğur qazanılmaması problemi daha da dərinləşdirdi. Ankaradan əvvəl Qahirəyə gedərək Əbdülfəttah Sisiyə  27 milyard dollar verən MbS-in Türkiyədən pul əsirgəməsinin səbəblərini, şübhəsiz, Ankara yaxşı bilir, ona görə bizim baş yormağımıza ehtiyac yoxdur.

Gəlinən mərhələdə bizi təkcə “Haradan və hansı miqdarda pul tapılacaq?”- sualının cavabı  maraqlandırır. Çünki xaricdən `isti pul` tapmaqda çətinlik çəkən hökumət ilin birinci yarısında büdcəni tükədərək ikinci yarısı için də təxminən 50 milyard dollarlıq əlavə büdcə istədi. Daxili maliyyə mənbələrinin böyük çoxluğu vergilərdən əldə edildiyinə görə, ilin ikinci yarısında da, üzr istəyirəm, ”yolmağa vətəndaşlardan başqa qaz tapılmayacaq”. Hökumət özünün `kəmərini sıxma` siyasətini 2007-ci ildən sonra tərk etdi, bu gün o siyasətə qayıtmasından söhbət  gedə bilməz. İlin birinci yarısında artan qiymətlərdən əldə edilən vergilərin önəmli qisminin dövlətin gündəlik xərclərinə getməsinə baxmayaraq, ilin ikinci yarısı üçün yeni   büdcənin tələb edilməsi Türkiyə Cümhuriyyəti tarixində indiyə qədər görünməmiş bir hadisə oldu(əvvəllər ilin son iki ayı üçün büdcəyə əlavələr tələb edildiyini xatırlayıram, miqdarı çox olmadığına görə, vətəndaşlar da çox da hiss etmirdi). Maliyyə nizam-intizamı tamamilə aradan qalxdığı kimi, Mərkəzi Bankın və ya Bankçılıq Sistemləşdirmə və Nəzarət Şurasının həftə səkkiz-mən doqquz qəbul etdiyi qərarlar, bazarın funksional mexanizmlərini yaxşı bilən iqtisadçıların da ifadə etdiyi kimi, 1970-ci illərə qayıdışın işarələrini verməklə birlikdə, Mərkəzi Bankın əvəzsiz əskinaslar çap etməsi də getdikcə adi hal  alır. Bu isə bazarın üzərindəki inflyasiçı təzyiqi daha da gücləndirəcək. Türkiyədəki 30 illik yazı təcrübəmə əsasən bu günləri `Qorxulu günlər` şəklində xarakterizə etməkdə heç bir problem görmürəm.

İqtisadi problemlərin tüğyan etdiyi  bu ortamda sərhədin o tərəfinə yeni hərbi əməliyyat təşkil etməyin nə gətirəcəyi,  nə aparacağı da qeyri-müəyyənləşməyə başladı. Görünür, Milli  Təhlükəsizlik Şurasının iki ay əvvəl qəbul etdiyi `Suriyaya qarşı yeni hərbi əməliyyat` planı da bir mənada iqtisadi problemlərə görə indilik  təxirə salındı. Əməliyyatın startının verilə bilməməsinin digər səbəbi isə Rusiyanın Suriyaya yerləşdirdiyi S-400 raketlərini deaktiv etməməsidir. Xarici işlər naziri  Sergey Lavrovun Ankaraya bunu  çatdırmaq üçün gəldiyi indi qətiləşir. Qəribə durumdur: başının tamamilə Ukraynaya qarışdığı iddia edilən Rusiya öz xarici işlər nazirini Ankaraya göndərərək Suriyaya  qarşı növbəti hərbi əməliyyatdan geri addım atdıra bilir.

2011-ci ilin avqustunda Türkiyə iqtisadiyyatının durumuyla bağlı qələmə aldığım yazılardan birinin adı `Ayağı yorğana görə uzatmaq` idi. Bəli, təbii sərvətləri olmadığı halda iqtisadiyyatını inkişaf etdirməyə çalışan Türkiyənin illik enerji idxalatından təxminən 50 milyard dollarlıq sabit kəsirinin olmasına baxmayaraq, ölkəni idarə edənlərdən sıravi vətəndaşlara qədər heç kim lüks həyat  sevdasından vaz keçmək  istəmir. Elə isə iqtisadiyyatın da dövlətin də güclənməsinin əsas amili `Ayağı yorğana görə uzatmaq` prinsipi olmalıdır.

Margaret Thatcherin `Aşağı küçə 10` kitabını 1994-cü ildə  Türkcə oxumuşdum. Faulkland adalarının Britaniyadan ayrılmasının qabağını almaq üçün müharibəyə başlayan hökumətin baş naziri xatirələrində yazmışdı ki, müharibə başlayan kimi iqamətgahımdakı xidmətçidən də imtina etdim, axşam ərimlə mikrodalğa sobasında ət qızardıb yeyirdik.

Cəmiyyətə örnək olmaq üçün. . .