Sərvət bərabərsizliyi: Demokratiya və diktatura fonunda

Bu günlərdə dünyada növbəti bir diktatura rejimi çökdü. Suriya prezidenti, diktator Bəşər Əsəd hökuməti devrildi. O, ölkədən qaçdı. Diktaturanın dayaqları - Rusiya və İran Əsədə ona qucaq açdı.

Qərbin, o cümlədən ABŞ-ın burada bu bölgədə maraqları var və böyük ehtimal ki, proseslər bu eyni ssenari üzrə davam edəcək. Çağdaş siyasi tarixdən gördüyümüz kimi, Amerika öz missiyasına sadiq qalaraq əvvəlcə demokratiyaya keçidin mümkünsüz olduğunu əsas gətirərək "avtoritar dövlət"lə razılaşır. Sonra "dağılmış dövlət" vəziyyəti yaradır və sonda "idarə olunmalı qəbilələr"lə əməkdaşlıq etməyə başlayır. Fikrimcə, eyni ssenari Şərq dünyası üçün dəyişmədən Suriyada da davam etdiriləcək. Bu ABŞ başda olmaqla Qərbin demokratik dəyərlərini gözdən salan yalnış siyasətidir. Buna sadəcə “Qərbin praqmatik maraqları” adı qoyulub.  

Məlum oldu ki, B.Əsədin diktatorun xalqdan oğurladığı 10 milyard dollarla ölçülən daşınan və daşınmaz əmlaka sahibdir. Bu sərvətin ümumi dəyəri Suriyanın 7 illik dövlət büdcəsinə bərabərdir. Gördüyünüz kimi bir xalqın taleyində sərvətin bu qədər qeyri-münənasib bölgüsü gerçəkdən bir milli faciədir. Bir insan ölkənin 7 illik dövlət büdcəsindən daha böyük sərvətə sahibliyini ifadə edir. Paradoksal haldır...

Gəlir bölgüsü düşmüşkən, bu nisbət (Cini indeksi) təkcə bir sərhəd daxilində deyil, dünyanı sərhədsiz təsəvvür etsək belə, yenə də qlobal miqyasda tüğyan edir. Belə ki, “World İnequality Report 2022”(https://wir2022.wid.world) Hesabatına görə, dünyada gəlir və sərvət bərabərsizliyi böyük fərqlə böyüyür. İlk olaraq dünyada gəlir bərabərsizliyinin real mənzərəsini nəzərdən keçirək. Alıcılıq Qabiliyyəti Paritetinə (AQP) görə, dünyanın ən zəngin 10 faiz əhalisi dünya gəlirlərinin 52 faizinə sahibdir. Bununla yanaşı dünya əhalisinin yarısının isə dünyadakı gəlirlərin 8 faizini əldə edir.

Qlobal sərvət bərabərsizliyi də oxşar ölçüdə böyüyür. Dünyanın ən zəngin 10 faiz əhalisi sərvətlərin 76 faizinə sahibdir. Bununla yanaşı isə dünya əhalisinin yarısının (50%) isə dünyada sərvətinin yalnız 2 faizinə sahibdir.

Dünyanın ən 10 varlı insanının gəliri dünyada 3,1 milyard nəfər insanın gəlirindən daha çox olur.

Qlobal iqtisadiyyatda Cini indeksi

Gəlir bərabərsizliyinə təsir edən amillər çoxdur. Bunlardan biri də qloballaşma prosesinin sürətlə getməsidir. Tədqiqatlar göstərir ki, qloballaşma ölkələr arasındakı gəlir bərabərsizliyini daha da artırıb.

Eyni zamanda texnoloji inkişaf və rəqəmsal inqilab dünyada İKT şirkətlərinin gəlirlərini sürətlə artırmışdır. Xüsusilə rəqəmsal, texnologiya baxımdan güclü olan dövlətlər daha da önə çıxıblar. 

Demokratiyanın gəlir bərabərsizliyinə təsirləri

Gəlir bərabərsizliyinə rəvac verən amillər içərisində siyasi rejimlərin xarakteri mühüm rol oynayır. Hansı ölkələr ki, demokratiya defsiiti yaşayır, orada gəlir və sərvət bərabərsizliyi daha da sürətlə böyüyür. Hansı ölkədə ki, demokratik təsisatlar güclüdür və resurslar elitanın əlində cəmləşməyib, həmin dövlətlərdə gəlirlərin nisbətən ədalətli dağılımı baş verir. Başqa sözlə, demokratiya gəlir bərabərsizliyini azaldan, avtoritarizm və diktatura rejimləri isə gəlir bərabərsizliyini böyüdən faktorlardır. Lakin bu o demək deyil ki, demokratik dövlətlərdə gəlirin ədalətli dağılımı baş verir. Əgər 45 il bundan qabaq ABŞ kimi demokratik bir dövlətdə 1 faiz əhali (1980) milli gəlirin 9,4 faizinə sahib idisə, sonradan (2015) bu əhali qrupun payı 19,6 faizə yüksəlmişdir. Dövlətin tənzimləmə siyasəti belə gəlir bərabərsizliyini strelizasiya etmək gücündə olmamaışdır. Lakin məsələnin pozitiv tərəfi orasıdır ki, bu ölkədə gəlirə sahib insanlar dövlət resurslarından faydalanaraq zəngin olmamışlar. Biznes elitasının təsir gücünün artması hesabına bu nisbət böyümüşdür. Diktatura rejimlərində isə gəlirlər və sərvətlər hakimiyyət təmsilçiləri və ya onlara yaxın ailələrin əlində cəmləşib. Anormallıq məhz burasındadır.  

Gəlir bərabərsizliyin artması isə nəticə etibarıilə yoxsulluğu doğrur. Hansı ölkələr ki, yoxsuldurlar, həmin ölkədə sərt avtoritarizm və diktatura rejimləri qurulub. Hansı ölkədə ki, sərt diktatura rejimləri qurulub, orada sərvətlər sürətlə bir neçə ailənin ətrafında konsentrasiya olunur. Bu isə korrupsiya və pis idarəetməni şərtləndirir.

Qlobal səviyyədə son 15 il ərzində demokratiya istiqamətində geriləmələr baş verdi. Məntiqlə söyləmək olar ki, korrupsiyanın artmasının səbəbi də demokratik proseslərdəki geriləmələrdir. “Freedom House” təşkilatının hesabatına görə, 2005-ci ildə dünya əhalisinin 46 faizinin insan haqları və siyasi azadlıqları baxımından azad statusda idisə, 2021-ci ildə bu nisbət 20 faiz gerilədi. Əgər 2005-ci ilin insan hüquqları və siyasi azadlıqlar baxımından dünya əhalisinin 18 faizi (17,9%) azad olmayan statusda idisə, 2021-ci ildə bu səviyyə 41,3 faizə yüksəldi. Son 20 ildə qlobal miqyasda baş verən proseslər  demokratikləşmə baxımından geriyəsayım mərhələsi sayıla bilər. 

Dünyanın mütərəqqipərvər insanları və dünya gücləri bir şeyi anlamalıdırlar ki, bəşəriyyətin demokratiyadan başqa heç bir nicatı yoxdur. Bunun hətta diktatorların da anlamaları lazımdır. Heç bir diktator anlamır ki, növbəti qurban mən ola bilərəm. Diktatorlara elə gəlir ki, əvvəlki diktatorun elədiyi səhvləri o etmədiyi üçün o, yıxıla bilməz. Lakin bu çökmə siyasi yalnışlıqlara görə deyil, idarəetmənin dözülməzliyinə görədir. Diktatora və diktaturaya uzunmüddətli dözmək mümkün deyil. Bu sadəcə zamanlama işidir. Bir diktator daha çox zaman alır, digəri isə daha az...

Amma sonunda hamısı eyni yerə gedir: geridönməz cəhənnəmə və ya tarixin arxivinə!