Azərbaycan SWP-də: ABŞ narahatdır

ABŞ bu yaxınlarda Azərbaycanı dini etiqad azadlığını ciddi şəkildə pozan ölkələrin də daxil olduğu illik Xüsusi Müşahidə Siyahısına (Special Watch List, SWL) daxil edib. Dövlət katibi Antoni Blinken əvvəlki ildəki 12 ölkənin hamısını saxlayıb və siyahıya Əlcəzair, Azərbaycan, Mərkəzi Afrika Respublikası, Komor adaları və Vyetnamı əlavə edib.

Blinken həmçinin “Əl-Şəbab”, “Boko Haram”, “Həyat Təhrir əl-Şam”, husilər, Saheldəki İD, Qərbi Afrikadakı İD, “Əl-Qaidə”nin qolu olan “Camaat Nasr əl-İslam val Muslimin və Taliban” kimi “xüsusi narahatlıq doğuran” təşkilatları qeyd edib.

ABŞ-ın Beynəlxalq Dini Etiqad Azadlıqları Komissiyası (USCIRF) öz son hesabatında qaldırılan narahatlıqları əks etdirərək Azərbaycanın da daxil olmasını alqışlayıb. USCIRF-in məlumatına görə, Azərbaycan son üç ildə dini fəaliyyətə məhdudiyyətləri sərtləşdirib, “Din haqqında” qanuna iki dəfə dəyişiklik edib.

USCIRF-in hesabatında Dağlıq Qarabağda dini tikililər, şiə fəallara qarşı repressiyalar və hökumətin hərbi xidmətdən vicdani mülahiszələrdən imtinanı həyata keçirmək istəməməsi ilə bağlı narahatlıqlar qaldırılıb. İddia olunur ki, Azərbaycan hakimiyyəti şiə müsəlmanları izləməyə, cərimələməyə, saxlamağa və həbs etməyə davam edir.

USCIRF keçmişdə dəfələrlə Azərbaycanı xüsusi siyahıya salmağa cəhd etsə də, Dövlət Departamentindən dəstək almayıb. Bu canfəşanlıq xüsusilə Prezident İlham Əliyevin 2021-ci ilin iyununda “Dini etiqad azadlığı haqqında” qanuna dəyişiklikləri imzalamasından sonra özünü büruzə verdi. Bu dəyişikliklər uşaqların dini konfessiyalara məcbur edilməsinin, dini ekstremizmin təbliğatının qarşısının alınması, dövlət məmurlarının dini fəaliyyətlərdə iştirakının məhdudlaşdırılması məqsədi daşıyır.

Dövlət Departamentinin 2021-ci il Dini Etiqad Azadlığı Hesabatında ABŞ səfiri və səfirlik rəsmilərinin dini etiqadlarına görə həbsdə olan şəxslərin azadlığa buraxılmasına və kiçik dini icmaların qeydiyyatı ilə bağlı problemlərin həllinə çağıran narahatlıqları vurğulanıb.

ABŞ-ın beynəlxalq din azadlığı məsələsində xüsusi tapşırıqlar üzrə səfirinin müavini Daniel Naydel də 2022-ci ilin noyabrında İnsan ölçüsü üzrə Varşava Konfransında narahatlıqlarını dilə gətirib. Naydel Azərbaycanda dini ayinlərin sərt tənzimlənməsini və dövlətin qeyri-dövlət dini icmalarına qarşı təqiblərini tənqid edərək, şiə dindarların saxlanması ilə bağlı davam edən narahatlıqları qeyd edib.

Situasiya 2022-ci il hesabatında da saxlanıldı, orada məscid işçilərinin təyinatını dövlət orqanına təhvil verən qanunvericilik dəyişiklikləri xatırlandı. Bu vəziyyət dini etiqad azadlığı ilə bağlı narahatlıqları artırırdı.

Hesabatda Azərbaycan üçün bir sıra tövsiyələr, o cümlədən kiçik dini icmaların qeydiyyatı, hərbi xidmətə mülki alternativin tətbiqi və Avropa Şurasının Venesiya Komissiyasına tövsiyələrinə uyğun olaraq 2009-cu il dini etiqad azadlığı qanununa yenidən baxılması daxil olmaqla bir sıra tövsiyələr öz əksini tapıb.

Azərbaycan cəmiyyətində dini tolerantlığın yüksək səviyyəsini etiraf edərək (Bu qiymətləndirmə əsassız deyildi. 2022-ci ilin fevralında Əliyevin Vatikana səfəri zamanı Papa Fransisk müsəlman ölkəsinin prezidentini salamlayaraq Azərbaycanı “Əsl Tolerantlıq Numunəsi” adlandırıb) hesabatda müəyyən edilmiş problemlərin həlli və dini etiqad azadlığının beynəlxalq standartlarına uyğunlaşdırılması üçün Bakı ilə əməkdaşlığın zəruriliyi vurğulanır.

"Azərbaycan siyasi məhbuslarına azadlıq" İttifaqının koordinatoru Elşən Həsənov ABŞ Dövlət Departamentinin hesabatını yüksək qiymətləndirərək, əksəriyyət təşkil edən şiə dindarların tez-tez hədəfə alınması paradoksunu vurğulayıb. O, qeyd edib ki, iki yüzdən çox siyasi məhbusun yarıdan çoxu dindarlardır.

Kəskin repressiya və siyasət dəyişikliyi onilliyi

2010-cu illərin əvvəllərində Azərbaycanda dissident şiə qruplarına qarşı kampaniya başladıldı və bu, çoxsaylı din xadimlərinin, o cümlədən İslam Partiyasının liderlərinin həbsinə səbəb oldu. Repressiyalar müstəqil dini fəallara da şamil edilərək məktəblərdə hicab qadağasının ləğvinə yönəlmiş etiraz aksiyaları zamanı dindarlarla hüquq-mühafizə orqanları arasında həbslər və qarşıdurmalarla yadda qalan bir müddətə zəmin yaratdı.

2014-cü ilə qədər məlum oldu ki, bütün ehtimal edilən ekstremistlər ram edilməyib. Suriya müharibəsi azərbaycanlı radikalların "Əl-Qaidə" və "İslam Dövləti"nin tərkibində ciddi iştirakını üzə çıxardı və Azərbaycan hökumətində təşviş yaratdı.

Dini dinamikanın artan əhəmiyyətini dərk edən Azərbaycan hakimiyyəti mühüm tədbirlərə başlayıb. Struktur dəyişiklikləri ön planda idi: 2014-cü ilin fevralında prezidentin fərmanı ilə Kamal Abdulla mühüm səlahiyyətlərlə millətlərarası, multikulturalizm və dini məsələlər üzrə Dövlət müşaviri təyin edildi. Bu, Prezident yanında fəaliyyət göstərən Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin yaradılmasına səbəb oldu.

2014-cü ildə mətbuatda Gülənçilik təriqəti ilə əlaqədə ittiham olunan Elşad İsgəndərov Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədri vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı. Onu əvəzləyən hakim Yeni Azərbaycan Partiyasının nüfuzlu üzvü Mübariz Qurbanlı iyul ayında vəzifəyə başlayıb və bu, istiqamət dəyişikliyindən xəbər verib.

Azərbaycanda dini fikir ayrılığının yatırılması və konkret narrativin təbliği istiqamətində görülən tədbirlər struktur dəyişikliklərinə və strateji təyinatlara səbəb olub. 2014-cü ildə fəaliyyətə başlayan Bilik Fondunun nümunəsi kimi din işlərində artan hökumət iştirakı bütün dünyada hökumətlərin din, siyasət və təhlükəsizliyin kəsişməsi ilə mübarizə aparan daha geniş tendensiyasını əks etdirir. İnkişaf edən dinamika dini sahənin hökumətin əsas diqqət mərkəzinə çevrildiyi Azərbaycanda hökumətin nəzarəti ilə dini azadlıqların qorunması arasında balansla bağlı suallar doğurur.

Qaydaların sərtləşməsi onilliyi

2015-ci ildə Azərbaycan dini qanunvericiliyin əhəmiyyətli dərəcədə sərtləşdirilməsinin şahidi oldu, düzəlişlər dini praktikanı daha da məhdudlaşdırdı. 6 mart 2015-ci il tarixli 1227-IVQD nömrəli dəyişiklik dini fikirlərin yayılmasını əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşdıraraq bütün növ dini ədəbiyyata senzura tətbiq etdi.

4 dekabr 2015-ci il tarixli (№ 29-VQD) digər düzəlişlər zərfi dini atributların ibadət yerlərindən kənarda istifadəsini qadağan etməklə bir addım irəli getdi. Qanunda birbaşa deyilir: “İbadət yerlərindən kənarda, ictimai yerlərdə dini şüarların səsləndirilməsi və digər dini atributların istifadəsi qadağandır”. Bu, dini bannerlərin yalnız xüsusi ayrılmış ibadət yerlərində istifadəsinə icazə verməklə dini inancların ictimai ifadəsinə nəzarət etmək üçün açıq cəhd idi.

Həmin gün dini ekstremizmə qarşı mübarizənin hüquqi əsaslarını müəyyən edən “Dini ekstremizmə qarşı mübarizə haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edilib. Bu qanun ekstremizmə qarşı mübarizə ilə məşğul olan dövlət orqanlarının hüquq və vəzifələrini müəyyən edir, ekstremist fəaliyyətlə məşğul olan fiziki və hüquqi şəxslərə qarşı sərt cəzalar nəzərdə tutur. Qanunvericilik dövlət orqanlarına dini ekstremizmlə məşğul olan şəxsləri Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinə, İnzibati Xətalar Məcəlləsinə və Mülki Məcəlləyə uyğun olaraq məsuliyyətə cəlb etmək, o cümlədən xaricdə qanunsuz silahlı birləşmələrdə iştirak etmiş şəxslərin vətəndaşlıqdan məhrum edilməsinə qədər səlahiyyətlər verir.

Bu tendensiyanın davamı olaraq 2016-cı ildə “Dini etiqad azadlığı haqqında” qanuna edilən dəyişikliklə dini ekstremizmlə məşğul olan dini qurumların fəaliyyəti qadağan edilib, dövlət təhlükəsizliyinə təhdid kimi qəbul edilən dini qurumlara nəzarət gücləndirilib.

Prezident İlham Əliyev 2021-ci ilin iyununda “Dini etiqad azadlığı haqqında” qanuna 14 dəyişiklik imzalayıb. Bu dəyişikliklər, digər müddəalarla yanaşı, uşaqların dini məzhəblərə məcbur edilməsini, dini ekstremizmin təbliğatını, dövlət məmurlarının dini fəaliyyətlə məşğul olmasını qadağan etdi və rəsmi dini mərkəzlərə dini titulların verilməsi üçün müstəsna hüquq verdi. Bundan əlavə, dini icmalardan tələb olunurdu ki, dövlət tərəfindən təsdiq edilmiş dini lider olmadığı şəraitdə fəaliyyətini dayandırsın.

2022-ci ilin martında “Dini etiqad azadlığı haqqında” qanuna  dəyişikliklər edilib, ölkə məscidlərində kadr təyinatları ilə bağlı səlahiyyətlər dövlətin nəzarətində olan Qafqaz Müsəlmanları İdarəsindən (QMİ) dövlət orqanına – Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinə verilib. Xarici təsirlərin və terrorizmin qarşısını almaq istəyi ilə əsaslandırıldığı iddia edilən bu qərar hökumətin dini işlərə potensial müdaxiləsi ilə bağlı narahatlıqları artırıb.

Azərbaycanın dini qanunvericiliyi inkişaf etdikcə ölkədə dövlətin təhlükəsizlik maraqları ilə fərdi dini azadlıqların qorunması arasında incə balansın olması ilə bağlı suallar yaranır.

Nəzarət və xeyriyyə təşəbbüslərinin incə balansı

Azərbaycanda dini fəaliyyətlərə nəzarəti gücləndirmək məqsədilə 2016-cı il “Multikulturalizm İli”, 2017-ci il isə “İslam Həmrəyliyi İli” elan edilib. Göründüyü kimi, birlik hissini gücləndirməyə yönəlmiş bu təşəbbüslər həm daxili, həm də beynəlxalq səviyyədə planlaşdırılan bir sıra tədbirlər vasitəsilə həyata keçirilib.

“Multikulturalizm ili” şüarı altında müxtəlif iştirakçıların, o cümlədən icra hakimiyyəti başçılarının, hüquq-mühafizə orqanlarının, gənclərin, din xadimlərinin, ziyalıların, ictimaiyyətin iştirak etdiyi 50-yə yaxın tədbir təşkil olunub. Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi “Tədbirlər Planı”nda göstərildiyi kimi, müxtəlif şəhər və rayonlarda 160-dan çox tədbir təşkil edib.

Sonrakı “İslam Həmrəyliyi İli”ndə Xarici İşlər Nazirliyi, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi və Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin mühüm iştirakı ilə 41 beynəlxalq və regional tədbir keçirilib. Bu dövrdə Bakıda keçirilən IV İslam İdman Oyunları əlamətdar hadisə oldu.

Bu təşəbbüsləri tamamlayan Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi ictimai kanalda “Din və cəmiyyət”, Space TV-də “İnam” və “Asan radio”da “Mənəvi dəyərlər” kimi verilişlər təşkil etməklə media məkanında öz rolunu oynayıb.

2017-ci ildə Prezidentin Sərəncamı ilə Dövlət Komitəsinin nəzdində “Mənəvi Dəyərlərin Təbliği Fondu” yaradılıb. Türkiyədəki oxşar təşkilatdan ilham alan fond dini təhsil və digər əlaqəli sahələrdə layihələri maliyyələşdirib. Fondun rəhbəri Mehman İsmayılov bildirib ki, 2018-ci ildə 1060-dan çox şəxsə mənəvi dəyərlərin təbliğinə görə mükafat kimi maliyyə vəsaiti verilib. Bundan əlavə, icra hakimiyyəti tərəfindən təyin olunan imamlar və onların köməkçiləri rəsmi maaş alırdılar.

Fond Ramazan və Qurban bayramlarında sosial layihələrlə də məşğul olub, iftar süfrəsi təşkil edib, şəhid ailələrinə və uşaq evlərinə ərzaq yardımı edib. Mənəvi dəyərlərlə bağlı maarifləndirmənin gücləndirilməsi məqsədilə Fond konfranslar, treninq seminarları, müzakirə seminarları, regional seminarlar və könüllülər üçün yay məktəbi keçirib.

2018-ci ildə Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi yanında Azərbaycan İlahiyyat İnstitutunun yaradılması ilə icra hakimiyyətinin təsiri ali dini təhsilə də keçib. Dövlət büdcəsindən maliyyələşən bu institut Bakı İslam Universitetini özünə birləşdirərək həm ali dini təhsili, həm də onun maliyyəsini cəmləşdirdi.

15 mart 2023-cü il tarixində Bakıda “İslam həmrəyliyi - zamanın çağırışı” mövzusunda beynəlxalq konfrans keçirilib.

2023-cü ilin sentyabrında Qətərin paytaxtı Dohada keçirilən İslam Dünyası Mədəniyyət Nazirlərinin 12-ci Konfransında Şuşa şəhəri 2024-cü ildə İslam dünyasının mədəniyyət paytaxtı elan edilib.

Bu təşəbbüslər hökumətin dini narrativ formalaşdırılmasına sadiqliyini nümayiş etdirsə də, dini təhsilin dövlət nəzarəti altında cəmləşməsi hökumətin dini işlərin idarə edilməsində uzunmüddətli strategiyası ilə bağlı suallar yaradır. Nəzarət və xeyriyyəçilik arasındakı incə qarşılıqlı əlaqə Azərbaycanın din siyasətinə yanaşmasını formalaşdırmaqda davam edir.

Qlobal çağırışlar arasında tarazlığa nail olmaq

Azərbaycan hökumətinin dinlə bağlı siyasətində son dəyişikliklər diqqətli qiymətləndirmə tələb edən mürəkkəb mənzərə yaradır. Ekstremizm kabusunun hökm sürdüyü müsəlman dünyasında yerləşən hakimiyyətin fəal mövqeyi qismən artan qlobal radikallaşma tendensiyasına cavabdır.

Lakin dini nəzarətin dövlətin əlində cəmləşməsi mürəkkəb dinamika yaradır. Hökumətin səyləri potensial təhlükəsizlik təhdidlərinin azaldılmasına yönəldilsə də, dini fəaliyyətlərin qeyri-ixtiyari olaraq gizli həyata keçirilməsi riski var ki, bu ssenari digər regionlarda da müşahidə olunur.

Azərbaycan hakimiyyətinin dini işlərin idarə edilməsində məcburiyyət və həvəsləndirmə arasında çətin “qızıl orta” tapdığını söyləmək hələ tezdir. Türkiyə və müxtəlif müsəlman ölkələrinin təcrübəsi təkrarlanan nümunəni vurğulayır - hökumətin tam nəzarəti cəhdləri çox vaxt dini sahədə parçalanmalara səbəb olur. Bu bölünmə dindarlığın iki fərqli aspekti kimi özünü göstərir:

Rəsmi dindarlıq: dövlət nəzarəti altında fəaliyyət göstərən məscidlər və din xadimləri.

Gizli dindarlıq: nəzarət edilmədikdə dünyəvi və demokratik əsasları təhdid edən ekstremizm yaratmaq potensialına malik olan gizli sahə.

Tarix bizə öyrədir ki, bu incə tarazlığı müvazinətdə saxlamaq bütün dünya ölkələrinin üzləşdiyi problemdir. Hökumətlər təhlükəsizlik baxımından dini işləri tənzimləmək zərurəti ilə üzləşdikcə dini fəaliyyətin kölgəyə çəkilməsinin gözlənilməz nəticələri davamlı narahatlıq mənbəyi olaraq qalır.

Bu baxımdan Azərbaycanın trayektoriyası onun yanaşmasının uzunmüddətli davamlılığı ilə bağlı suallar doğurur. Hökumətin nəzarəti ilə dini özünüifadənin həqiqiliyinin qorunması arasında tarazlığa nail olmaq düşünülmüş strategiya tələb edir - bu, dini azadlıqların vacibliyini tanıyan və eyni zamanda təhlükəsizlik imperativlərinə cavab verən strategiyadır.

Dünya birliyi dini idarəçiliyin mürəkkəbliyi ilə mübarizə apararkən Azərbaycan yol ayrıcında dayanır. Onun qarşısında dini müxtəlifliyin və özünüifadənin təməlinə xələl gətirmədən milli təhlükəsizliyi təmin edən yol seçmək vəzifəsi dayanır. Mövcud siyasətlərin effektivliyini və dünyanın başqa yerlərində müşahidə olunan tələlərdən qaça bilib-bilməyəcəyini yalnız zaman göstərəcək.

ABŞ-ın narahatlığı dinin Azərbaycan siyasətində artan rolunu əks etdirir

Birləşmiş Ştatların Azərbaycandakı dini azadlıqlarla bağlı narahatlığının kökündə ölkənin dəyişən ictimai-siyasi ab-havasını yaxşı başa düşməsi dayanır. Xüsusilə demokratik azadlıqların məhdudlaşdırılması fonunda dinin artan təsirinin sabitliyə potensial təhlükəsini dərk edən ABŞ, görünür, dəyişən siyasi dinamikanı hiss edir.

Azərbaycan hakimiyyətinin demokratik azadlıqları məhdudlaşdırması seçiciləri istər-istəməz ənənəvi dünyəvi siyasi sistemindən uzaqlaşdırır və dinin doldurmağa hazır olduğu bir vakuum yaradır. Dünyəvi dünyagörüşündən dini dünyagörüşünə bu keçid dindarların hökumətin siyasətinə etirazlarının ideoloji əsasına çevrilir. Paradoksal olsa da, hökumət məhdudiyyətləri siyasi narrativlərin formalaşmasında dinin rolunun güclənməsinə kömək edir.

ABŞ-ın hesabatında şiə qruplarının hədəf alınmasının vurğulanması dünyəvi sistemin dini radikalizm tərəfindən idarə olunan sistemə çevrilməsi ilə bağlı xüsusi narahatlıqları göstərir. İran, Livan, Yəmən, Sudan və başqa ölkələrdən dünyəvi sistemlərin radikal dini birləşmələrə çevrildiyi nümunələr xəbərdarlıq xarakteri daşıyır.

Birləşmiş Ştatlar bu qlobal təcrübədən istifadə edərək, görünür, siyasi həyatda dini təsirin nəzarətsiz artması ilə bağlı potensial riskləri Azərbaycana çatdırmağa çalışır. Demokratik azadlıqlara qoyulan məhdudiyyətlərin istər-istəməz dini ideologiyaların hökumət siyasətinə müxalifətin əsasına çevrildiyi bir mühit yarada biləcəyindən narahatlıq var.

ABŞ Azərbaycanla diplomatik əlaqələrini qurduğu üçün əsas ismarış, görünür,  tarixən radikal dini sistemlərin yüksəlişinə səbəb olan trayektoriyaya təsadüfən töhfə verməkdən çəkinməklə bağlı xəbərdarlıqdan ibarətdir. Dini azadlıqlarla bağlı narahatlıqları siyasi sabitliyin qorunması zərurəti ilə balanslaşdırmaq, çox güman ki, incə vəzifə olaraq qalacaq və bu həm Azərbaycanın daxili dinamikasına, həm də beynəlxalq aləmdəki mövqeyinə təsir edəcək.