Sərvət və bərabərsizlik: 2024 milyarderlərin gözü ilə qlobal perspektiv

2024-cü il dünya iqtisadiyyatının sərt portretini çəkdi: bir tərəfdən texnologiya maqnatları misilsiz zirvələrə çatdı, digər tərəfdən dəbdəbə üzərində qurulmuş sərvətlər dəyişən istehlak tendensiyalarının təsiri altında sarsıldı. Bloomberg milyarderlər indeksinə görə, dünyanın ən zəngin 500 nəfərinin ümumi sərvəti əsasən sürətlə inkişaf edən texnologiya sektorunun hesabına 10 trilyon dollara yüksəldi. Lakin bu qlobal var-dövlətin yenidən bölüşdürülməsi fonunda sual yaranır: Milyarderlərin az olduğu Azərbaycan kimi bir ölkədə bu tendensiyalar necə əks olunur?

Texnologiya şirkətlərinin səhmlərinin sürətli artımı seçilmiş bir qrup insanı tarixi sərvətlərə apardı. Dünyanın ən zəngin insanı Elon Mask Tesla, SpaceX və onun sosial media platforması X-ın dominantlığı sayəsində sərvətini 442,1 milyard dollara çatdırdı. Maskın 237 milyard dollarlıq üstünlüyü Jeff Bezos ilə sərvət fərqini Bloomberg reytinqi tarixində ən yüksək səviyyəyə qaldırdı.

Maska yeniliklərlə sinonim adlar qoşuldu: Mark Zukerberq (Meta), Jensen Huang (Nvidia), habelə Larri Peyc və Sergey Brin (Google). Xüsusilə Jensen Huang süni intellekt bumunun əsas benefisiarlarından biri kimi Nvidia-nın İİ hesablama sahəsində əsas rolu ilə sərvətinə bir il ərzində 76 milyard dollar əlavə etdi.

Texnologiya maqnatları inkişaf edərkən, dəbdəbə sektoru taleyin əksinə çevrildiyini gördü. Fransız milyarderləri Bernard Arno, Fransuaza Betankur-Mayers və Fransua Pino öz xalis kapitalında kəskin azalmalar yaşadılar. Yüksək keyfiyyətli məhsullara olan tələbatın qeyri-sabitliyi və geosiyasi qeyri-müəyyənlik iqtisadi tsikllərə davamlı görünən bu sektor üçün qaranlıq mənzərə yaratdı.

Çində Temu-nun arxasında duran elektron ticarət maqnatı Kolin Huan milyarderlər arasında ən böyük itkiyə məruz qaldı. Bir zamanlar Çinin ən varlı adamı olan Huan korporativ gəlirlərin gözləntiləri doğrultmaması nəticəsində 18 milyard dollar itirdi.

Azərbaycanın qlobal var-dövlət tapmacasındakı yeri

Azərbaycan öz neft sərvətləri və Avrasiya ticarətindəki strateji mövqeyi ilə tanınsa da, Mask və ya Arno miqyaslı milyarderlərə malik deyil. Bunun əvəzinə, ölkənin varlı elitası enerjinin ixracı, tikinti və ticarətlə bağlı biznes maqnatlarından ibarətdir. Azərbaycanda sərvət adətən ölkənin təbii resurslarından fayda götürən bir neçə ailə və təşkilat arasında cəmlənir.

Lakin Azərbaycanın iqtisadi tarixi inkişaf etməkdədir. Yaşıl enerji və rəqəmsal infrastruktur sahəsinə edilən son investisiyalar diversifikasiyaya hazırlığı göstərir. Analitiklər hesab edir ki, Xəzər ölkəsinin bərpa olunan enerjini mənimsəməsi və transkontinental ticarət yollarında iştirakı tezliklə daha böyük miqyasda daxili sərvətin artmasına töhfə verə bilər.

2024-cü ildə bəzi insanların sərvətinin sürətlə artması dünyada artan bərabərsizliyi vurğulayır. Azərbaycan da bu baxımdan istisna deyil. Neft gəlirləri inkişafı təmin etsə də, var-dövlət bərabərsizliyi hələ də aktual bir problem olaraq qalır. Qərbin texnologiya maqnatları ilə müqayisə edilə bilən yerli milyarderlər sinfinin olmaması təkcə iqtisadi struktur fərqlərini deyil, həm də innovasiyaya yönəlmiş sahələr üçün imkanların – və ya onların olmamasının – göstəricisidir.

Qlobal iqtisadiyyat davamlılıq və rəqəmsallaşma istiqamətində inkişaf etdikcə, Azərbaycanın gələcək var-dövlət dinamikası onun coğrafi üstünlüklərini və təbii resurslarını nə dərəcədə səmərəli istifadə etməsindən asılı ola bilər. Ölkənin iqtisadi diversifikasiya strategiyası ilk milyarderlərinin meydana çıxmasına və var-dövlətin daha ədalətli bölüşdürülməsinə yol aça biləcəkmi – bu, hələ də cavabsız sual olaraq qalır.

Hal-hazırda Silikon Vadisi və Şençjen milyarderləri başlıqları domine etsə də, Azərbaycan kimi yerlərdə var-dövlətin yaradılması ilə bağlı hekayə sürətli iqtisadi dəyişikliklər dövründə ölkələrin getməli olduğu fərqli yolları vurğulayır.