AMB-ni qınamaq çətindir

«Kəmiyyət yumşaldılması» proqramının başa çatmasına və neftin ucuzlaşmasına baxmayaraq, Azərbaycan manatı dollara nisbətdə sabitdir. AMB manatın dollara nisbətdə məzənnəsini 0.7844 – 0,7845 manat səviyyəsində saxlayır.

Hələlik bunun öhdəsindən asanlıqla gəlir, tədiyə balansının müsbət saldosu buna kömək edir. Dekabrın 1-i üçün AMB-nin rəsmi valyuta ehtiyatları $14996 mln olub, bu ilin 1 yanvarı üçün $14152 manat idi. Qonşu bazarlarda valyuta perturbasiyaları dövründə AMB-nin belə davranması qəribə görünə bilər. Ancaq mahiyyətcə biz hardasa currency board-u xatırladaan manatın dollara sərt şəkildə bağlanmasının şahidiyik. Hər halda milli valyuta özünü sərt bağılılıqda olan kimi aparır. Son 3 ildə onun ABŞ valyutasına nisbətdə dəyişməsi bir neçə faizi keçməyib. Manatın avroya nisbətdə çox dəyişkən məzənnəsi də bunu göstərir. Çünki burda dollar/avro məzənnə cütü hesaba alınır. Bu siyasətin motivləri aydındır – bu, neft ixracatçısına da sərfəlidir, digər tərəfdən bunun nəticəsində neftin qiymətinin düşməsi idxalın qiymətində əksini tapmır və nəticədə inflyasiya baş verir. Əhali hələ neftin ucuzlaşmasının effektini hiss etmir və vəziyyətin pisə dəyişməsinin zəmini yoxdur.

Bir daha qeyd edək ki, 11 ayda inflyasiya ilik hesablamada 1,5% olub. İnflyasiyanın tənzimlənməsi vəzifəsi sanki yerinə yetirilib. Hərçənd deflyasiyaya yaxın inflyasiya iqtisadi aktivliyin azalması deməkdir.

İqtisadiyyatın inkişafı və inflyasiyaya nəzarət arasında seçim edəndə AMB ikincini seçib və indiki iqtisadi şəraitdə bu, daha asan vəzifədir. Amma AMB-ni iqtisadiyyatın ümumi inkişafına pul siyasətindən aktiv iştirak etməklə vəzifəsini üzərinə götürdüyünə görə qınamaq olmaz. Ötən illər o dəfələrlə bu vəzifəni üzərinə götürmək istədi, amma başqa maliyyə institutlarının mütəşəkkil müqaviməti ilə üzləşdi. Bu, AMB-nin real sektor üçün kredit dərəcəsini niyə azaltmadığını anlaşılan edir, hərçənd məhz sənayenin inkişafı 2014-cü ildə hökumətin prioritetidir və hətta bu il sənaye ili elan edilib.

Əlbəttə, etiraz etmək olar ki, bu yaxınlarda AMB təkrarmaliyyələşmə dərəcəsini 3,5%-ə endirdi, bu isə birmənalı o deməkdir ki, ölkədə pul ucuzlaşır. Əslində məsələ bir qədər mürəkkəbdir. Təkrarmaliyyələşmə dərəcəsi vasitəsi ilə yalnız banklar üçün pulun qiyməti ucuzlaşır. Amma iqtisadiyyatda onların pulu necə bölməsi kadr arxasında qalır. Ötən illər istehlak kreditləşməsi bumu onu göstərir ki, bank sektoru real sektorun maliyyələşməsi kimi mürəkkəb vəzifəsini üzərinə götürmək istəmir.

Noyabrın 1-i üçün vaxtı keçmiş kreditlərin ümumi həcmi 943,4 mln manat (ilin əvvəli ilə müqayisədə +19%) və ya bütün kreditlərin 5,3%-i qədər olub. Bu, çox deyil. O da diqqəti cəlb edir ki, vaxtı keçmiş kreditlərin artım tempi iqtisadiyyata bank və qeyri-bank kredit təşkilatlarının kredit qoyuluşunun artım tempindən (+15,7%) yüksək olub. Bu, o deməkdir ki, neqativlər yığılır.

AMB-nin istehlak kreditlərinin həcmini azaltmaq və onun məhdudlaşdırılması üsullarını düşünməsi cəhdi bununla bağlıdır. Bunu başa düşən banklar yeni kreditləşmə formaları fikirləşir. Məsələn, ABB korporativ pərakəndə üsulu düşünüb və başqa banklar da bu üsuldan istifadə etmək istəyir. AMB plastik kartlarla pərakəndə kreditləşməni azaltmaq istəyir – hazırda o, müştərinin gəlirinin 40-50%-dən çox ola bilməz.    

Hazırda tənzimləyici bank sektorunun özündəki problemlərə diqqət cəmləşdirib. AMB-nin qarşısında bank sektorunun ölçüsünün optimallaşdırılması, bəlkə də, banklara tələbin dəişilməsi vəzifəsi durur. Ona yaxın bank isə NK-ı artırmağa çalışır ki, QBKT-yə çevrilməli olmasın.

AMB 2014-cü ilin yanvar-oktyabrında bank sektorunun təkrarmaliyyələşməsini 2,5% azaldıb.

AMB-nin məlumatına görə, noyabrın 1-i üçün təkrarmaliyyələşmə həcmi 3071,1 mln manat olub. 1 oktyabrda bu göstərici 3076,1 mln manat,  1 sentyabrda 3098,3 mln manat, 1 fevralda 3166,7 mln manat (bu il ən yüksək səviyyə) 1 yanvar 2014-cü ildə 3149,3 mln manat idi.

BVF-nin rəyinə görə, təkrarmaliyyələşmə həcminin azalması tendensiyaı bank kreditləşməsinin ÜDM-ə nisbətinin azalması ilə nəticələnəcək. Fondun proqnozuna görə, 2013-cü ildə bu göstərici ÜDM-in 27,6%-i olub, bu il 10,3%, 2015-ci ildə 15,1% olacaq.

İqtisadiyyatın pulla təmin edilməsi artır. Son 11 ildə AMB-nin ölkə iqtisadiyyatına yönəltdiyi vəsait həcmi 34 dəfə artıb. İqtisadiyyatın monetizasiyası 23%-dən  70%-ə artıb.

Başqa pul mənbələri çox passivdir. Sığortaçılar Assosiasiyasının sədri Orxan Bayramov bu yaxınlarda deyib ki, Dünya Bankının ekspertləri sığorta potensialını $4,4 mlrd, real yığım olsa, sığorta mükafatları həcmini $600-640 mln qiymətləndirir. Müqayisə üçün deyək ki, sığorta mükafatlarının xüsusi çəkisi ÜDM-in 0,7%-dir, halbuki Şərqi Avropada bu göstərici 4-6% təşkil edir. Bunun səbəbi dövlətin ehtiyatlı siyasətidir. O, İTS kimi mexanizmlərin tətbiqindən qorxur, digər tərəfdən əhali özü varlı deyil, sığortaya etimadı isə zəifdir.

Fond bazarında artımla bağlı ümidlər özünü doğrultmur. Burda 1,5-1,6% artım gözləyirdilər, deyəsən, olmayacaq. Korporativ sektorda borc üçün daha çox müraciət edilir - əsasən istiqraz və ya qapalı səhm emisssiyası formasında.