Dövlət ərzaq idxalına vergi tədbiq etməyə bilər

Azərbaycanda hökumət daxili bazar qiymətlərini sabit saxlamaq üçün idxal olunan mallara vergi güzəştlərindən daha çox istifadə edir. Bu ilin sonunda uzadılmış buğda idxalı üzrə 18%-lik ƏDV-dən azad edilmə qərarı bu yanaşmanın bir nümunəsidir. Eyni zamanda, yeni tədbirlər çərçivəsində elektrik avtomobilləri üçün enerji doldurma qurğularının idxalına vergi güzəştləri tətbiq olunub, yüksək qiymətli dərman preparatlarının idxalı üzrə vergi azadolmaları isə müzakirə mərhələsindədir. Diqqətəlayiq haldır ki, müdafiə təyinatlı məhsulların idxalı vergi və gömrük rüsumlarından tam azaddır.

Lakin idxal olunan qida məhsulları əhalinin istehlak səbətində daha çox yer tutduqca, Azərbaycan ailələri ərzaq xərclərinin artmasının təsirini hiss edir. Dövlət Gömrük Komitəsinin məlumatına görə, cari ilin ilk doqquz ayında Azərbaycan 41,400 ton ət idxal edib ki, bu da əvvəlki illə müqayisədə 11,200 ton (36.9%) çoxdur. Bu idxalın dəyəri isə 30.4 milyon dollar artaraq ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 50.5% çoxalıb. Ət idxalı ölkənin ümumi idxalının 0.6%-ni təşkil edir.

Eyni dövrdə, süd və qaymaq idxalı ümumilikdə 10,400 ton təşkil edib və 17.3 milyon dollar dəyərində olub. Bu göstəricilər, ötən illə müqayisədə 1,200 ton (13.2%) artım və dəyər baxımından 1.4 milyon dollar (7.6%) azalma deməkdir. Daxili bazarda qaymaq və süd arasındakı qiymət fərqi istehlakçıları daha ucuz məhsul olan südü seçməyə məcbur edib, bu da qaymaq satışlarında ciddi azalmaya səbəb olub. Süd və qaymaq idxalının dəyəri Azərbaycanın ümumi idxal dəyərinin yalnız 0.1%-ni təşkil edib.

İqtisadçı Rövşən Ağayevə görə, Azərbaycan vətəndaşları zəruri idxal mallarında belə ağır vergi yükü daşımamalıdırlar. "Azərbaycanda əhalinin gəlirlərinin əhəmiyyətli bir hissəsi əsas ərzaq və xidmətlərə sərf olunur ki, bunların bir qismi idxal olunan və sərhəddə vergiyə cəlb olunan məhsullardır," deyə Ağayev qeyd edib. O, vəziyyəti Türkiyə ilə müqayisə edib. Türkiyədə ixrac vergidən azaddır və ƏDV yalnız idxala tətbiq olunur. 2023-cü ildə Türkiyədə illik idxal üzrə vergi ödənişləri 39 milyard dollar və ya ÜDM-nin 15%-ni təşkil edib ki, bu da Azərbaycana nisbətən ÜDM-yə görə 30% daha azdır. Türkiyənin büdcəsi demək olar ki, tamamilə vergilərdən formalaşır və büdcənin 90%-i vergi yığımlarından ibarətdir ki, bu da hərtərəfli idxal vergisinin zəruriliyini yaradır.

Azərbaycanda isə büdcənin yarısı vergilərdən, digər yarısı isə neft və qaz gəlirlərindən formalaşır. Bu da hökumətə idxal üzrə vergi yükünü azaltmaq imkanı verir ki, bu da idxal olunan ərzaq məhsullarının bazar qiymətlərini əhəmiyyətli dərəcədə azaldaraq əhalinin rifahını yaxşılaşdırmağa kömək edə bilər, Ağayev hesab edir.

İdxal üzrə vergi güzəştlərinin nəticəsində yaranan büdcə kəsirini isə geniş yayılmış məmur korrupsiyasının azaldılması ilə qarşılamaq olar. Azərbaycan kimi böyük neft və qaz gəlirlərinə malik inkişaf edən iqtisadiyyatlar idxal olunan ərzaq məhsullarına tətbiq olunan vergiləri azaltmağa, hətta tamamilə ləğv etməyə qadirdir. Məsələn, Argentina bu ilin əvvəlində dövlət gəlirlərini artırmaq və büdcə kəsirini azaltmaq məqsədilə yüksəltdiyi milli idxal vergisi (PAIS) dərəcəsini sentyabrın 2-dən etibarən 17.5%-dən 7.5%-ə endirdi. Lakin bu addım idxal olunan malların qiymətlərində kəskin artıma səbəb oldu və Argentinanın aztəminatlı vətəndaşlarının büdcəsinə mənfi təsir göstərdi.

Azərbaycanda ərzaq idxalının davamlı artımı hökumətin aqrar siyasətində, xüsusilə də oliqarxik məmurlara aid böyük aqroholdinqlərə güvənməkdəki çatışmazlıqları ortaya qoyur. Daxili ərzaq çatışmazlığını həll etmək üçün yaradılmış bu aqroholdinqlər kiçik fermerlərdən icarəyə verilmiş torpaqların yenidən bölüşdürülməsi yolu ilə qurulub, nəticədə bir çox fermer iflasa uğrayaraq şəhərdə az maaşlı işlərə məcbur edilib. Bu arada, holdinq sahibləri qazancın bir hissəsini xarici banklarda gizlədiblər. Nəticədə hökumət əsas ərzaq məhsullarını xaricdən idxal etməyə məcbur olub və bu məhsullara tətbiq olunan ƏDV yükünü kasıb əhalinin üzərinə yükləyib.

Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, 2024-cü ilin ilk yarısında ərzaq idxalı 1.13 milyard dollar təşkil edib ki, bu da 2023-cü ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 73 milyon dollar və ya 6.9% artım deməkdir.