Azərbaycanın su problemi və qlobal çağırışlar

Son illər ölkədə suvarma suyu çatışmazlığı kənd təsərrüfatı məhsulu istehsalçıları üçün çox ciddi problemlər yaradır. Suvarma əkinçiliyi Azərbaycanda qədimdən olsa da, bu sahəyə diqqət keçən əsrin əvvəllərindən artırılmışdı.

Hələ 1925-ci ildə əkin sahəsinin 510 min hektarı suvarma şəbəkəsi ilə təchiz edildiyi haqda məlumat var. Sovet hökuməti 1928-1937-ci illər ərzində Azərbaycanın aran bölgəsində irriqasiya sahəsinə kapital qoyuluşunu 7 milyon 200 min manatdan, 30 milyon 700 min manata qədər, yəni 4 dəfədən çox artırmışdı. İndiki Meliorasiya və Su Təsərrüfatı Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin balansında olan əsas magistral kanallar da sovet dövründə inşa edilmişdir. Belə ki, Yuxarı Qarabağ və Yuxarı Şirvan kanalları 1958-ci ildə, Samur-Abşeron kanalı 1940-cı ildə, Baş-Muğan kanalı 1960-cı ildə, Baş Mil kanalı isə 1976-cı ildə istismara verilmişdir.

Azərbaycanın su resursu 32 milyard kubmetrdir. Bunun 70 faizi qonşu ölkələrdən gələn suyun hesabına, 30 faizi isə ölkə daxilində formalaşır. Suvarılan sahələrin həcmi isə 1,4 milyon hektar təşkil edir. Ölkədə əhalinin artımı və artan təlabat suvarılan torpaq sahələrinin artırılmasını şərtləndirir. Mövcud resurslar suvarılan torpaq sahələrinin 4 milyon hektara qədər artırılmasına imkan verir. Lakin sahədə mövcud olan və öz həllini tapmayan problemlər bu potensialın reallaşmasını əngəlləyir. Ölkədə su resurslarından səmərəli istifadə olunmur və belə halda suvarılan sahələrin genişləndirilməsi daha çox su itkisinə yol açar. Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin Müstəqil Dövlətlər Birliyinə üzv olan ölkələr üzrə təbii mənbələrdən götürülən su, onun istehlakı və itkisi ilə bağlı təqdim etdiyi statistik məlumatda Azərbaycan su itkisinə görə 31 faizlə birinci yerdədir. Digər MDB ölkələrində su itkisi; Ermənistanda-22, Qazaxıstanda -15, Ukraynada -14, Rusiyada - 11, Moldovada -7, Belarusda -5 faizdir.

Təəssüflər olsun ki, Azərbaycanın mövcud su resurslarından səmərəli istifadə edə bilmir. Ölkədə yağış sularının yığılması da təşkil olunmur. Yağan yağış sularını və çaylarda su bolluğu yaranan zaman onun bir hissəsini xüsusi anbarlara yığıb yayda ondan suvarmada, yaxud içməli su kimi istifadə etmək olar. Mövcud olan su anbarlarını və gölləri oliqarx məmurlar ələ keçirib və başqa məqsədlə istifadə edirlər. Fermerlərə, kəndlilərə həmin göllərə yığılmış sudan istifadə etmək imkanı verilmir. Sovet dövründən qalmış təsərrüfatdaxili su anbarları isə uzun müddət təmir edilmədiyi üçün sıradan çıxıb, yararsız hala düşüb.

Beynəlxalq Təbii Resurslar İnstitutun (WRI) verdiyi proqnozlara görə, "2040-cı ilə qədər dünya ölkələrinin beşdə birində az sululuq problemi yaranacaq. Belə ki, iqlim dəyişikliyi yağıntıların dövrülüyünü pozur, əhalinin artması isə suya tələbatı artırır." Beynəlxalq Təbii Resurslar İnstitutun təqdim etdiyi hesabatda quraqlıq təhlükəsi ilə qarşılaşacaq ölkələr arasında Azərbaycanın da adı var. Azərbaycan 33 ölkədən ibarət siyahıda 18-ci yerdədir. Ölkəmizin siyahıda təxmini olaraq ortada yer alması o demək deyil ki, az sululuq dövründə biz də qonşu ölkələr kimi eyni problemləri yaşayacağıq. Problem burasındadır ki, ölkədə təlabatdan 8-9 dəfə çox su resursu olduğu halda suvarma suyuna olan ehtiyac ödənilmir və tərtib olunan bu siyahıda Azərbaycanın 18-ci yer alması ona görə təhlükəlidir ki, ölkədə su itkisi ifrat dərəcədə yüksəkdir. Qeyd edildiyi kimi dünyada şirin su çatışmazlığı məsələsi artıq aktual problemə çevrilmişdir. Bəzi ölkələr isə suvarma suyundan istifadədə israfçılığın qarşısını almaqla problemin həllinə nail olublar. İsrail keçən əsrin sonlarında 1,24 milyard kubmetr suvarma suyundan istifadə etdiyi halda hökumətinin səyi nəticəsində sonrakı illərdə yeni müasir texnologiya tətbiq etməklə, sudan istifadənin səmərəliliyi artırıb. Belə ki, son illərdə istifadə edilən suvarma suyunun həcminini 1,12 milyard kubmetrə qədər azaltmışlar. İsrail cəmi bu qədər suvarma suyundan istifadə etməklə daxili istehsal hesabına əhalinin ərzaq məhsullarına olan təlabatını 95 faiz ödəməklə yanaşı, həm də böyük həcmdə yeyinti və kənd təsərrüfatı məhsulları ixrac edir. Təsəvvür edin, Azərbaycanda təbii su mənbəyindən götürülən suyun həcmi 12,50 milyard kubmetr olduğu halda İsraildə bu rəqəm 1,12 milyard kubmetr təşkil edir. Əkin sahəsi Azərbaycanla müqayisədə 4 dəfə az olan, suvarma suyundan 10 dəfə az istifadə edən İsrail əhalisini beynəlxalq normalara uyğun olaraq 95 faiz qida məhsulları ilə təmin edir və hər il 1,5 milyard dollar dəyərində kənd təsərrüfatı məhsulu ixrac edir. Çox böyük resurs imkanı olan Azərbaycan İsraildən 2 dəfə az adambaşına ərzaq malları istehsal edir və 2 dəfə az yeyinti məhsulları ixrac edir.

Hökumət tərəfindən hazırlanmış və qəbul olunmuş sənədlərdə sahədə mövcud olan problemlərin sadalandığını, faktların konstatasiyasını görürük. Sovet təsərrüfat sisteminin, kolxoz və sovxozların ləğvindən 20 ildən çox müddət keçməsinə baxmayaraq, bu sahəyə məsul olanlar və dövlət sənədlərini hazırlayanlar mövcud olan problemlərin o vaxtlardan qaldığını qabartmağa çalışırlar. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 6 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına və emalına dair Strateji Yol Xəritəsi"ndə qeyd edilir ki, "Hazırda istismar olunan suvarma kanallarının 81,5 faizi, kollektor-drenaj şəbəkələrinin 77 faizi və hidrotexniki qurğuların 72 faizi əvvəllər kolxoz, sovxoz və digər kənd təsərrüfatı müəssisələrinin balansında olmuş təsərrüfatdaxili obyektlərdir və onların texniki və fiziki vəziyyəti irihəcmli tədbirlərin görülməsini zəruri edir".

Hələ mərhum prezident Heydər Əliyev tərəfindən 2 mart 2001-ci ildə təsdiq edilmiş 640 saylı "Azərbaycan Respublikasının ərzaq təhlükəsizliyi Proqramı"nda qeyd edilmişdir ki, "Azərbaycanda əkin altında olan torpaqların 90 faizi suvarılır. Ölkənin su ehtiyatları 31,2 milyard kubmetr həcmində qiymətləndirilir. Bunlardan 12 milyard kubmetrə yaxını suvarma üçün istifadə edilir. Əkin altında olan torpaqların ümumi həcmindən 1,45 milyon hektarı suvarılır." Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 6 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına və emalına dair Strateji Yol Xəritəsi"də isə bu sahədə vəziyyət belə xarakterizə edilir: "Hazırda ölkədə suvarılan, başqa sözlə suvarma şəbəkəsinə malik torpaq sahələri 1,43 milyon hektardır". Üstündən 15 il keçməsinə baxmayaraq, ölkədə suvarılan sahələrin azaldığı sənəddə öz təsdiqini tapmışdır. Bu müddət ərzində digər bir göstərici isə dəyişməmiş qalmışdır. Belə ki, 2001-ci ildə təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikasının ərzaq təhlükəsizliyi Proqramı"nda qeyd edilir ki, "Ölkədə ümumi su çatışmazlığı adi illərdə 3,7 milyard kubmetrə, quraqlıq illərində isə - 4,75 milyard kubmetrə bərabərdir." Prezidentinin 2016-cı ildə təsdiq etdiyi "Strateji Yol Xəritəsi"ndə və Azərbaycan Meliorasiya və Su Təsərrüfatı ASC-i saytında yerləşdiyi məlumatda "hazırda respublikada orta illik su çatışmamazlığı 3,7 km³, az sulu illərdə isə 4,75 km³ təşkil etdiyi qeyd edilir". Göründüyü kimi 2001-ci ildə qeyd edilən problem üstündən uzun illər keçsə də öz həllini tapmamışdır. Bu o deməkdir ki, sahədə vəziyyət yaxşılığa doğru dəyişmir, əksinə pisləşir. Baxmayaraq ki, Proqramda qeyd edildiyi kimi 1998-2000 ci illər ərzində "sağlamlaşdırma tədbirlərinin həyata keçirilməsi" məqsədilə İslam İnkişaf Bankı, Dünya Bankı, Yaponiya dövləti, Avropa Komissiyası və digər beynəlxalq donor təşkilatlar tərəfindən, həmçinin dövlət büdcəsindən bu sahəyə yüz milyonlarla dollar maliyyə vəsaitləri ayrılmışdır. Son 15 ildə də bu sahəyə yüz milyonlarla manat dövlət vəsaiti ayrıldığı halda əvvəllər mövcud olan problemlər öz həllini tapmayıb.

"Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına və emalına dair Strateji Yol Xəritəsi"ndə "istehsalçıların suvarma suyu ilə təminatının 20 faiz artması" nəzərdə tutulur. Qəribə olsa da buna "beynəlxalq inkişaf fondlarının fəaliyyətinə şərait yaratmaqla" nail olmağı qarşıya məqsəd qoyurlar. Digər bir sənəddə, "Azərbaycan Respublikası regionlarının 2014-2018-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı"nda kənd təsərrüfatında suvarma və meliorasiya təminatının yaxşılaşdırılması tədbirlərinin davam etdirilməsi nəzərdə tutulsa da proqramın başa çatmasına 6 ay qalmasına baxmayaraq, regionlarda suvarma suyu ilə təminat daha da pisləşib. Bu il meyvə, tərəvəz, bostan məhsulları istehsalı su çatışmazlığı səbəbindən azalıb. Baxmayaraq ki, Nazirlər Kabinetinin 2018-ci ilin birinci yarısına həsr olunan iclasda Meliorasiya və Su Təsərrüfatı ASC sədri çıxış edərək deyib ki, "2018-ci il iyul ayının 2-nə respublikanın su anbarlarında 15 milyard kubmetrdən artıq su yığılıb. İyulun 1-nə respublikanın rayonları üzrə 1 milyon 382 min hektar sahədə kənd təsərrüfatı bitkiləri orta hesabla 2 dəfəyə yaxın suvarılıb." Azərbaycan şəraitində mövcud resurslarla iyul ayının ilk gününə qədər kənd təsərrüfatı bitkilərinin orta hesabla 2 dəfəyə yaxın suvarılması faktı bir daha sahədə problemlərin çox ciddi olduğunu göstərir.

Digər bir problem də ölkənin su təsərrüfatı idarəçiliyinin bir mərkəzdən koordinasiya edilməməsidir. Bu sahədə Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi, Fövqəladə Hallar Nazirliyi, Azərenerji ASC , Meliorasiya və Su Təsərrüfatı ASC müəyyən funksiyalar həyata keçirir.

Problemlərin həlli istiqamətində görüləcək işlər:

• Su təsərrüfatı sisteminin yaxşılaşdırılması ilə bağlı xüsusi dövlət proqramının hazırlanması
• Su təsərrüfatı sisteminin bir mərkəzdən koordinasiya olunmasını təmin etmək
• Kənd təsərrüfatı bitkilərinin suvarma suyuna olan ehtiyacını davamlı şəkildə və itkisiz təmin etmək məqsədilə suyun əkin sahələrinə qədər metal və plastik borular vasitəsi ilə ötürülməsini təşkil etmək.
• Kənd təsərrüfatı bitkilərinin normal suvarılmasını təmin etmək, su itkisinə yol verməmək məqsədilə bütün təsərrüfatlarda suya qənaətedici və mütərəqqi suvarma texnologiyasının tətbiqinin təşkil etmək.