Qurban Bayramı gəldi, qoyunlar yoxa çıxdı...

Qurban Bayramı əsrlər boyu qeyd edilir. Bayram ərəfəsində diri heyvanlara təlabat artır. Qurban bayramı ərəfəsində kəndlilər bəsləyib yetişdirdikləri heyvanları bazarlara çıxarır, heyvanların satışından əldə etdikləri gəlirlərlə öz maddi ehtiyaclarıı ödəyirlər. Qeyd etməliyəm ki, Azərbaycanda qurbanlıq heyvan kimi əsasən xırda buynuzlu heyvanlardan istifadə edilir. Və bu məqsədlə ölkədə hər il yüz minlərlə qoç, qoyun kəsilir.

Onu da qeyd etməliyəm ki, son illər xırda buynuzlu heyvanlara təlabat artdığı halda, faktiki olaraq xırdabuynuzlu heyvanların baş sayı çox ciddi şəkildə azalmışdır. Belə ki, DSK 2024-cü ilin aprel ayının 1-nə heyvanların baş sayının vəziyyəti ilə bağlı məlumat yayıb. Həmin məlumata görə, 2024-cü il aprelin 1-i vəziyyətinə ölkə üzrə 7206 min baş qoyun və keçi mövcud olub. Hesablamalar göstərdi ki, 2020-ci ilin aprel ayının 1-i ilə müqayisədə 2024-cü iin eyni dövründə qoyun və keçilərin sayı 1 milyon 180 min baş, yəni 14% azalmışdır. 2016-ci illə müqayisədə isə 2023-cü ildə xırdabuynuzlu heyvanların sayı 1 milyon 471 min baş azalıb.

Dövlət siyasəti

Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi 2019-cu ildə “Azərbaycan Respublikasında 2019-2023-ci illərdə heyvandarlığın intensiv inkişaf etdirilməsinə və örüş-otlaq ərazilərinin səmərəli istifadə olunmasına dair Dövlət Proqramı”ı qəbul etmiş və həmin proqramın icrası keçən il (2023-cü ildə) başa çatmışdır. Hökumət Dövlət Proqramının icrası nəticəsində 2023-cü ildə ölkədə ət istehsalı həcmini 354 min tona, ət məhsulları ilə özünütəminetmə səviyyəsini isə 92.5%-ə çatdırmağı qarşıya məqsəd qoymuşdur.

Apardığımış hesablamalar göstərdi ki, 2023-cü idə ölkədə istehsal edilən ətin 55,6 min tonu xaricdən gətirilən diri hehvanlar hesabına mümkün olmuş. Yəni Azərbaycanda yetişdirilməyən, yemlənməyən, bəslənməyən heyvanlar respublikaya gətirilərək ölkə daxilində kəsimə verilir və əldə edilən ət daxili istehsal kimi göstərilir. İdxal edilən diri heyvanların ətini nəzərə almasaq Azərbaycanda 2023-cü ildə ət istehsalı 316,4 min ton təşkil etmişdir. Bu isə o deməkdir ki, Dövlət Proqramında qarşıya qoyulan məqsədə nail olunmamış və nəzərdə tutulduğundan 10% az ət istehsal edilmişdir.

Onu da qeyd etməliyəm ki, Dövlət proqramı qəbul edilənədək, yəni 2018-ci ildə ölkəyə cəmi 57,5 milyon dollar dəyərində diri heyvanlar idxal edilmişdirsə, proqramın icrası başa çatan 2023-cü ildə bu rəqəm 2 dəfədən çox artaraq 115,7 milyon dollar təşkil etmişdir.

Proqramda xırdabuynuzlu heyvan sayı 8454 min başdan 8771 min başa qədər artacağı nəzərdə tutulsa da, proqramın icrası müddətində heyvanların baş sayı kəskin şəkildə azalmışdır. Belə ki, proqram qəbul edilənədək ölkədə xırdabuynuzlu heyvanların sayı (2018-ci ildə) 8,45 milyon baş olduğu halda, proqram başa çatdığı 2023-cü ilin sonunda xırdabuynuzlu heyvanların sayı 7,08 milyon baş təşkil etmişdir. Yəni sənəddə nəzərdə tutulduğu kimi Dövlət proqramının icrası müddətində xırdabuynuzlu heyvanların sayı 314 min baş artmaq əvəzinə, 1,37 milyon baş (16,2%) azalmışdır.

İdxal

Ölkədə xırdabuynuzlu heyvanların sayı kəskin şəkildə azaldığı halda, 2023-cü ildə Azərbaycana 25 milyon 102 min dollar dəyərində 320 min 543 baş diri qoyun idxal edilib ki, bu da əvvəlki illə müqayisədə say  baxımından 65% və ya 125.9 min baş, dəyər baxımından isə 58% və ya 9.2 milyon dollar artıq deməkdir. Keçən il Azərbaycana ən çox xırdabuynuzlu heyvanlar Gürcüstandan idxal edilmişdir. Belə ki, 2023-cü ildə  Gürcüstandan ölkəyə 16 milyon 414 min dollar dəyərində 218 min 191 baş diri qoyun idxal edilib. 2022-ci illə müqayisədə Gürcüstandan diri qoyun idxalı 24% və ya 42,3 min baş artıb. Ötən il Gürcüstandan Azərbaycana diri qoyun idxalı ölkəyə gətirilən ümumi qoyun idxalının 68%-ni təşkil edib.

Xırdabuynuzlu heyvan əti

DSK-nın məlumatına görə, Azərbaycanda il ərzində 90 min ton qoyun, keçi əti istehsal və istehlak edilir. Qeyd etməliyəm ki, idxal edilən diri heyvanlar ölkə daxilində kəsimə verildiyi üçün daxili istehsal kimi göstərilir. Apardığımız hesablamalar göstərdi ki, idxal edilən diri xırdabuynuzlu heyvanların əti ölkədə istehlak edilən qoyun ətinin 6,8 faizini təşkil edir. Gürcüstandan gətirilən diri xırdabuynuzlu heyvanların əti isə ölkə əhalisinin istehlak etdiyi qoyun ətinin 4,6 faizi qədər olub.

2024-cü ilin son bir neçə ayında Gürcüstandan Azərbaycana xırdabuynuzlu heyvanların idxalına məhdudiyyət qoyulması nəticəsində Azərbaycanda qoyun əti bahalaşmışdır. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda ət və ət məhsullarının bahalaşmasının çox ciddi səbəbləri var. Belə ki, ölkədə ümumi təlabatdan iki dəfə az ət istehsal edilir ki, bu da ət və ət məhsullarının qiymətlərinin artımasına səbəb olur. DSK-may ayında da qoyun ətinin bahalaşdığını qeyd etmişdir. Apardığımız araşdırmalar göstərdi ki, son 4 ildə qurbanlıq qoyunların satış qiyməti 48% artmışdır. Belə ki, qurbanlıq qoçun (təmiz ət hesabı ilə) ətinin 1 kiloqramı 2021-ci ildə 12-13 manata təkilif edilirdisə, 2024-cü ildə 18-19 manata təklif edilir. Onu da qeyd etməliyəm ki, 2023-cü ildə qurbanlıq qoyunların təmiz ət hesabı ilə 1 kiloqramının satış qiyməti 15-16 manat təşkil etmişdir. Qurbanlıq heyvanların bahalaşmasının səbəbi daxili bazarda təklifin azalmasıdır. Bunun da səbəbi heyvanların baş sayının azalmasıdır.

Heyvanların baş sayının (təklifin) azalmasının səbəbi

Azərbaycanda 2016-cı ildən sonra heyvanların baş saylarının azalmasının əsas səbəbi ölkədə yem bazasının zəif olmasıdır. Məhz 2016-cı və sonrakı illərdə hökumət pambıqçılığın, fındıqçılığın, tütünçülüyün və digər sahələrin inkişaf etdirilməsi, Aqroparkların yaradılması məqsədilə təbii biçənək və örüş-otlaq sahələrinin əkin sahələri kimi istifadəsinə imkan yaratmış və nəticədə bu müddət ərzində rəsmi olaraq 117,9 min hektar biçənək və örüş-otlaq sahələri dövriyyədən çıxarılmışdır (Cədvəl 1). Hökumət biçənək və örüş-otlaq sahələrini əkinə verməzdən əvvəl heyvandarlığın yem bazasını möhkəmlətməli idi. Lakin bu istiqamətdə aparılan siyasət müsbət nəticə vermədi. Belə ki, hökumət hələ 2008-ci ildə qəbul etdiyi "2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı"nda yüksək keyfiyyətli, balanslaşdırılmış qarışıq yem istehsalını ildə 2 milyon tona çatdırmağı qarşıya məqsəd qoysa da, 2022-ci ildə qarışıq yem istehsalı cəmi 187,1 min ton təşkil etmişdir. Yəni il ərzində nəzərdə tutulduğundan 10 dəfə az qüvvəli yem istehsal edilmişdir. Azərbaycanın il ərzində quru ota olan təlabatı 10 milyon ton olduğu halda, ölkədə bunun yarısından da az, cəmi 4,7 milyon ton ot istehsal edilir. Qarışıq yem, ot çatışmazlığı, örüş-otlaq sahələrinin azlığı heyvanların yemlə təminatında ciddi problemə səbəb olub.

Qeyd etməliyəm ki, ölkədə mövcud olan təbii biçənək və örüş-otlaq ərazilərinin sahəsini DSK 2 milyon 415 min hektar göstərsə də, real olaraq həmin sahələrin bir hissəsi üzərində tikintilər həyata keçirilmiş və həmin torpaq ərazilərindən təyinatı üzrə istifadə edilmir. Azərbaycanda təbii biçənək və örüş-otlaq sahələrinin nə qədər olduğunu heç kim dəqiq bilmir.

Bu gün on min hektarlarla əkin və örüş sahələrinin üzərində tikintilər olsa da, həmin ərazilər sənədlərdə örüş-otlaq sahələri kimi göstərilir. Əslində isə ölkədə mövcud olmayan örüş sahələri heyvanların baş sayına bölünməklə hesaba alınır. Yəni bir çox hallarda uçotda, hesabda örüş sahələri olsa da, reallıqda həmin ərazilər yoxdur.

Yem çatışmazlığı səbəbindən heyvandarlıqda məhsuldarlığı artırmaq mümkün olmur. Buna görə də son illər heyvandarlıq məhsullarının istehsal xərcləri artır, əldə edilən məhsulun maya dəyəri yüksəlir, fermerlərin, kəndlilərin, əziyyətləri çoxalır, qazancları isə azalır. Bu kimi səbəblərdən də sahibkarlar saxladıqları heyvanların bir hissəsini məcburi kəsimə verirlər.

Qeyd etməliyəm ki, “Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına və emalına dair Strateji Yol Xəritəsi”ndə və Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin 2019-cu ildə qəbul etdiyi “Azərbaycan Respublikasında 2019-2023-ci illərdə heyvandarlığın intensiv inkişaf etdirilməsinə və örüş-otlaq ərazilərinin səmərəli istifadə olunmasına dair Dövlət Proqramı”nda yem bitkilərinin əkin sahəsinin 2 dəfə genişləndirilməsi, örüş və otlaqların məhsuldarlığının qorunub saxlanılması və artırılması, heyvandarlıq müəssisələrinin yem təminatının yaxşılaşdırılması, örüş-otlaq sahələrindən səmərəli istifadənin təmin edilməsi kimi tədbirlər nəzərdə tutulsa da, qarşıya qoyulan hədəflər kağız üzərində qalmış, məqsədə nail olmaq üçün konkret işlər görülməmişdir.

Ölkədə örüş-otlaq ərazilərinin sürətlə azaldığı bir vaxtda Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi qəbul etdiyi dövlət proqramında 2019-2023-cü illərdə Beyləqan, İmişli, Biləsuvar, Tovuz, Zərdab, Neftçala, Kürdəmir və Qax rayonlarında 100 min hektar örüş ərazilərinin əkin ərazisinə çevrilməsini qarşıya hədəf kimi qoymuşdu.

 Ümumilikdə heyvandarlıqda yem bazasının zəif olması səbəbindən hökumət ət istehsalı ilə bağlı qarşıya qoduğu məqsədə nail ola bilməmişdir.

Heyvandarlığın inkişaf etdirilməsi ilk növbədə yem istehsalının təşkilindən asılıdır. Ölkədə möhkəm yem bazasının yaradılması əhalinin ət, süd, yumurta və digər heyvandarlıq məhsulları ilə dayanıqlı təminatı və hevanların fiziki sağlamlığının qarantı deməkdir.

Təəssüflə qeyd etməliyəm ki, heyvandarlıqda hələ də qeyri-müəyyənlik höküm sürür. Bu günə qədər ölkə üzrə heyvanların dəqiq statistikası yoxdur. Baxmayaraq ki, “2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı”nda kənd təsərrüfatı heyvanlarının identifikasiya və qeydiyyatı ilə bağlı tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdu. lakin hələ də bu sahədə konkret iş görülməmişdir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi ölkədə təbii biçənək və örüş-otlaq ərazilərinin neçə hektar olduğu da dəqiq bəlli deyil.

Beləliklə, ölkədə heyvandarlığın yem bazası zəif olduğu halda, son illər örüş, otlaq və təbii biçənək əraziləri azaldılmışdır. Hökumət yüksək keyfiyyətli, balanslaşdırılmış qarışıq yem istehsalını ildə 2 milyon tona çatdırmağı qarşıya məqsəd qoysa da, bundan 10 dəfə az qarışıq yem istehsal olmuşdur. Ümumilikdə heyvandarlıqda yem bazasının zəif olması, örüş sahələrində məhsuldarlığın aşağı olması səbəbindən heyvanların baş sayı sürətlə azalır.

Hesab edirəm ki, hökumət ölkədə mövcud olan heyvanlarının identifikasiyası və qeydiyyatı sistemini yaratmalı, heyvanların növünü, cinsini, yaşını və təyinatını nəzərə alaraq, ümumi ölkə üzrə balanslaşdırılmış yem rasionunu tərtib etməli və ehtiyacları müəyyənləşdirməli, otlaq və təbi biçənək sahələrindən səmərəli istifadənin təmin edilməsi məqsədilə örüş sahələrində toxum səpinini, yemləməni, suvarmanı və növbəli otarılmanı təşkil etməlidir.

ƏLAVƏLƏR

Cədvəl 2. Xırdabuynuzlu heyvanların sayı, min baş. Mənbə DSK