2022-ci il Azərbaycan iqtisadiyyatı; Ən çox istifadə olunan və yadda qalan söz – İnflyasiya

2022 ci il geridə qaldı. Bəs bu bir ildə Azərbaycan iqtisadiyyatına nəzər salsaq, daha çox nələri görərik?

İqtisadçı Fərid Mehralızadə 2022-ci ildə Azərbaycan iqtisadiyyatının durumu ilə bağlı ASTNA-nın suallarını cavablayıb.

* * *

Sual: Fərid bəy, 2022-ci il Azərbaycan iqtisadiyyatında nələrlə yadda qalıb?

Cavab: Düşünürəm kİ, 2022-ci ildə Azərbaycanda iqtisadçıların ən çox istifadə etdiyi söz “inflyasiya” oldu. Nəzərə almaq lazımdır ki, hazırda ölkədə inflyasiya göstəricisi 14 faizə yaxındır. Bu, 2008-ci ildən bəri ölkədə qeydə alınan ən yüksək göstəricidir. Ümumiyyətlə, 21-ci əsrdə Azərbaycanda sadəcə 2007-2008-ci illərdə inflyasiya göstəricisi bu ildən yüksək olub. Təsəvvür edin ki, milli valyutanın iki dəfə dəyər itirdiyi devalivasiya dövründə belə ölkədə bu qədər yüksək inflyasiya qeydə alınmamışdı. Biz sırf qida məhsulları ilə bağlı inflyasiyaya nəzər salsaq, görürək ki, bu göstərici 22 faizə bərabərdir. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycanda əhalinin xərcərinin təxminən 60 faizini qida məhsulları tutur və aşağı gəlirli əhali qrupu arasında bu göstərici daha yüksəkdir. Bu səbəbdən, düşünürəm ki, qarşıdakı illərdə də, 2022-ci il qiymətlərin belə kəskin artması ilə xatırlanacaq.

Digər mühüm dəyişiklik isə, düşünürəm ki, enerji gəlirlərinin strukturu ilə bağlıdır. Belə ki, artıq uzun illərdir Azərbaycanın ixrac gəlirlərinin 90 faizə yaxını enerji resursları hesabına formalaşır. Buraya həm neft həm də təbii qaz satışı daxildir. Ənənəvi olaraq Azərbaycanın enerji gəlirlərinin mütləq əksəriyyəti neft, daha az hissəsi isə təbii qaz hesabına formalaşırdı. Lakin, bu il Azərbaycanın ixracdan əldə edilən gəlirlərin strukturunda təbii qaz gəlirlərinin ciddi artım göstərməsinə şahid olduq. Dövlət Gömrük Komitəsinin göstəricilərinə görə, bu ilin ilk 11 ayı ərzində Azərbaycanın ixrac gəlirlərinin 50 faizi xam neft, 41 faizi isə təbii qaz hesabına formalaşıb. Müqayisə üçün qeyd edim ki, ötən il neft satışının ixracda payı 62 faiz, təbii qazın payı isə 23 faiz idi. Bu baxımdan, Azərbaycanın ixrac etdiyi təbii qazın həcminin artması, eyni zamanda bu enerji daşıyıcısının qiymətinin yüksəlməsi ölkənin ixrac gəlirlərində təbii qazın payını kəskin artırıb.

Bu il ərzində yadda qalan daha bir məqam ölkəyə göndərilən pul köçürmələrinin həcminin ciddi artması ilə bağlıdır. Əgər 2021-ci ilin ilk 9 ayında Azərbaycana xaricdən toplam  772 milyon dollar pul göndərilmişdisə, bu il həmin rəqəm 2 milyard 779 milyon dollara yüksəlib. Ölkəyə köçürülən pulların həcminin bu qədər çox artması Rusiyadan Azərbaycana göndərilən pul vəsaitlərinin təxminən 5.5 dəfə artması ilə bağlıdır.

İl ərzində diqqət çəkən daha bir məqam hələ də ölkənin quru sərhədlərinin bağlı qalması oldu. Bir neçə ay sonra artıq üç il tamam olacaq ki, Azərbaycanın quru sərhədləri bağlıdır və bu amil təbii ki, bir çox insan üçün əlavə çətinliklər yaratmağa davam edir.

Sual: Bu bir il ərzində iqtisadi artım və ya inflyasiya hansı səviyyədə oldu?

Cavab: Statistika Komitəsinin açıqladığı rəqəmlərə görə, bu ilin ilk 11 ayı ərzində Azərbaycanda ÜDM 4.8 faiz artıb. Bu, ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə (5.3%) aşağı göstəricidir. Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, 2020-ci ildə iqtisadiyyat kiçildiyi üçün 2021-ci ildə artım daha çox olması baza ili effekti ilə bağlı idi. Bir məqamı da nəzərə almaq lazımdır ki, ÜDM-in artım tempi inflyasiya göstəricisindən geri qalır. Bu baxımdan, ÜDM-in real artımından danışmaq olmaz. Sənaye məhsulu istehsalında da, azalma qeydə alınıb. Bu ilin 11 ayı ərzində qeydə alınan sənaye istehsalı ötən illə müqayisədə 1.1 faiz azalıb. İl ərzində kənd təsərrüfatında məhsul istehsalında 3.4 faiz olub. İnformasiya və nəqliyyat xidmətlərinin dəyəri isə, 15.4 faiz artıb. Nəqliyyat sektorunda yük daşımalarının həcmində 13 faiz, sərnişin daşımada isə, 36 faiz artım qeydə alınıb. Bu baxımdan, aydın olur ki, əksər sahələrdəki artım tempi inflyasiyadan geri qalır.

Sual: İnflyasiya daha çox hansı amillərlə bağlı idi?

Cavab: İnflyasiyanın kəskinləşməsinin bir deyil, bir neçə səbəbi var. Elə problemin bu qədər ciddi olması da, bir neçə fərqli problemin qiymət artımına təsir göstərməsi ilə bağlıdır. Bu baxımdan ən vacib məsələlərdən biri pandemiyanın başladığı dövrdən etibarən qlobal iqtisadiyyatda təchizat zəncirinin pozulması ilə bağlı problemlərin yaşanması oldu. Nəzərə almaq lazımdır ki, son bir neçə il ərzində daşıma xərcləri kəskin bahalaşıb. Bu xərclərin artması isə, təbii ki, məhsulların maya dəyərinin artmasına səbəb olur. Digər tərəfdən, bu ilin əvvəllərindən etibarən Rusiya-Ukrayna müharibəsinin başlaması da, qiymət artımlarını sürətləndirdi. Çünki, hər iki ölkə dünya kənd təsərrüfatında vacib oyunçulardır. Xüsusilə taxıl bazarında hər iki ölkə ən böyük ixracatçılar arasındadır. Müharibə səbəbi ilə bu ölkələrin ixrac imkanlarının məhdudlaşması da, ərzaq qiymətlərinin artmasına səbəb oldu. Rusiya-Ukrayna müharibəsi enerji bazarlarına təsiri baxımından da, inflyasiyaya təsir etdi. Çünki, müharibə səbəbi ilə enerji daşıyıcılarının qiymətlərində ciddi artımlar baş verdi. Bu artımlar da, dolayısıyla bir çox məhsul və xidmətin bahalaşmasına səbəb olur.

Bu amillərlə yanaşı, son dövlər dünyada ekoloji problemlərin artması, quraqlıq və digər amillər səbəbindən bəzi regionlarda məhsuldarlığın aşağı düşməsinə səbəb olur. Bu baxımdan, ekoloji amillər də, inflyasiyaya təsir imkanlarına malikdir. Eyni zamanda, onu da nəzərə almaq lazımdır ki, ümumilikdə insanların xərcləri artır və onlar artan xərclərini qarşılamaq gəlirlərini artırmaq barədə düşünürlər.

Sual: Daha çox idxaldan asılı vəziyyətdə yaşayan Azərbaycanın resessiya yaşayan dünya iqtisadiyyatının təsirlərindən qurtulmaq imkanları varmı?

Cavab: Əslində müasir iqtisadiyyatda demək olar ki, dünyanın bütün ölkələri qlobal iqtisadiyyata inteqrasiya edib. Yəni, hansısa məhsulları idxal etmək problem deyil. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, hər hansı bir məhsulu biz özümüz istehsal etsək belə onun dəyər zəncirinin formalaşmasında yenə idxal iştirak edəcək. Biz hər hansı bir kənd təsərrüfatı məhsulunu özümüz istehsal edə bilərik. Lakin, yenə də onun toxumu və ya gübrəsi və ya kənd təsərrüfatı texnikası idxal hesabına təmin ediləcək. Bu baxımdan, bütün istehsal prosesinin daxili resurslar hesabına təmin edilməsi çox böyük resurs tələb edir. Bura iqtisadi resurslarla yanaşı, həm də, ixtisaslı kadrlar və texnoloji potensial da daxildir. Hansı ki, hazırkı şəraitdə Azərbaycan bu resurslara sahib deyil. Ancaq bəzi hallarda biz Azərbaycanda ən sadə məhsulların da ölkədaxilində istehsal edilmədiyini görürük. Düşünürəm ki, bunun səbəblərindən biri də, ölkədə rəqabət mühitinin məhdud olmasından irəli gəlir. Bu baxımdan, Azərbaycanda iqtisadi mühitin liberallaşdırılması, həm yerli həm də xarici oyunçuların bazara rahat girişinin təmin edilməsi, vergi və gömrük fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi, mülkiyyət haqları və qanunun aliliyinin təmin edilməsi sahəsində addımların atılması bir çox problemlə yanaşı, ölkənin idxal asılılığının azaldılması baxımından da müsbət dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Bu baş versə, maliyyə məsələləri ilə yanaşı, məşğulluq baxımından da, faydalı ola bilər.

Sual: Ümumilikdə, 2022-ci ili Azərbaycan iqtisadiyyatını necə qiymətləndirmək olar?

Cavab: Düşünürəm ki, 2022-ci ildə dünya bazarlarında enerji qiymətləri hökümətin gözləntilərindən yüksək olduğu üçün, ümumi vəziyyəti qənaətbəxş hesab etmək olar. Lakin, Azərbaycan iqtisadiyyatının ənənəvi problemləri hələ də qalmaqdadır. Hətta 2022-ci ildə ixracda enerji gəlirlərinin payı bir qədər də artıb. Bu baxımdan, Azərbaycanın ixrac və büdcə gəlirlərinin formalaşmasında ölkənin enerji sektorunun payı bu qədər yüksək qalması hər an Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün risk amili olmağa davam edir. Nəzərə almaq lazımdır ki, son illərdə enerji qiymətlərinin formalaşmasına ən az iqtisadi amillər qədər geosiyasi məsələlər də təsir edir. Bu baxımdan, çox ani şəkildə enerji qiymətlərinin ucuzlaşmasına və ya kəskin bahalaşmasına şahid ola bilərik. Ona görə də, ölkənin qeyri-neft gəlirlərini artırmadan, ölkədə biznes mühitini canlandırmadan, qeyd etdiyimiz risk amilləri də davam edəcək. Bu il istər yoxsulluq, istər işsizlik göstəriciləri ötən ilə nəzərən aşağı düşdü, lakin, hələ də, həmin göstəricilər pandemiyadan əvvəlki dövrə nəzərən yüksək olmağa davam edir. Bu baxımdan, Azərbaycan iqtisadiyyatının vəziyyətini qiymətləndirərkən sadəcə son illə müqayisə etmək aldadıcı ola bilər. Çünki, hələ də, pandemiyanın təsirləri hiss edilməkdədir. Ümid edirəm ki, qarşıdakı il ölkədə əhalinin rifahı baxımından daha yaxşı il olacaq.