Azərbaycanın rabitə sektorunun (RS) rəqəmsal inkişafı haqqında

Azərbaycanda 1881-ci il dekabrın 6-da (“Nobel qardaşları neftçıxarma ortaqlığı” tərəfindən Bakıda ilk telefon xəttinin istifadəyə verildiyi vaxt) rabitə işçilərinin peşə bayramı günü kimi qəbul olunur, hərçənd bu sektordan məsul olan Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyinin adında “rabitə” sözü yoxdur.

Rabitə işçiləri, peşə bayramınız mübarək!

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Beynəlxalq Telekommunikasiya İttifaqı BTİ (International Telecommunication Union - ITU) telekommunikasiya termini altında bütün rabitə spektrini (radio, teleqraf, telefon (yerli və şəhərlərarası), televiziya (o cümlədən peyk), mobil telefon, İnternet ....) birləşdirir.  

Telekommunikasiya (telecommunication) məhsulları rabitə vasitələrindən istifadə etməklə informasiyanın ötürülməsi və qəbulundan ibarət olan istehsal sahəsidir və  fəlsəfəsi bütün istehlakçılar üçün əlçatan olmaqdır. 1992-ci ilin yayında Azərbaycan Rabitə Nazirliyində 25 min rabitəçinin çalışdığı dövrdə “AzTelekom” adlı ilk dövlət qurumu (ölkənin bütün telekommunikasiyalarını birləşdirən şəhərlərarası və beynəlxalq rabitə müəssisəsi), bundan başqa, “Ultel” MMC (telekommunikasiya şirkəti), “Catel”, Birgə Telekom Müəssisəsi “AzEuroTel” (“AzEuroTel” BM), “Bakcell” və “Azercell Telekom” (mobil şirkətlərimiz), “Delta Telecom” (İnternet provayderi) yarandı…

Amma təəssüflər olsun ki, ölkəmizdə artıq köklü şəkildə formalaşmış telekom (telecommunication) termini ilə yanaşı, sovet (indiki rus) termininin, demək olar ki, unudulmuş versiyasına – elektrik rabitəsinə (ingilis dilində electrical connections) də rast gəlirik. Belə görünür ki, bizdə rabitə (təhsil, elmi-tədqiqat, layihə) institutları, rabitə sektorunda istehsal və ya Azərbaycan Nəqliyyat və Rabitə Universiteti (“üçü birində”) yaradılsa, bu fərqi aradan qaldırmaq olar.

Azərbaycanda RS-in inkişaf tarixi, o cümlədən 1868-ci ildə Bakının Baş Poçt (və Teleqraf) İdarəsinin  binasının istifadəyə verilməsi də  maraqlıdır, bu gün orada Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyi yerləşir (Zərifə Əliyeva prospekti 77, keçmiş 33).        

Qədim dövrlərdən bəri bütün dünyada Baş Poçt şöbələri "sıfır kilometr" ((Kilometer Zero  (km 0)) sayılırdı. Onlar ölkələrdə yol məsafələrinə istinad etmək üçün və yəqin ki, bütün rabitə və nəqliyyat növləri xidmətlərin tariflərini təyin etmək üçün başlanğıc nöqtəsi hesab olunurdu.

Azərbaycanın poçt rabitəsinin tarixi XVI əsrdə (əgər daha əvvəl deyilsə) Səfəvilər dövrünə təsadüf etsə də, Azərbaycanda ilk poçt şöbəsi kimi müasir poçt rabitəsi formasının yaradılmasına 1818-ci il iyunun 1-də Gəncədə (o vaxt Yelizavetpol) başlanılıb.  Sonralar 1826-cı ildə Naxçıvanda, 1830-cu ildə isə Şuşa, Şamaxı, Bakıda poçt şöbələri yaradılıb.

Bununla belə, ölkənin sahəvi Poçt və Teleqraf Agentliyi (Nazirliyi) 1918-ci il oktyabrın 6-da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (ADR) tərəfindən yaradılıb.

Bu tarix də ölkəmizdə rabitə işçiləri günü kimi qeyd olunmalıdır (ADR-in varisləri kimi) https://mincom.gov.az/ru/view/pages/66/. Keçmiş Sovet İttifaqında rabitə işçilərinin peşə bayramı - Radio, Televiziya və Rabitə İşçiləri Günü 7 May idi (1895-ci ilin bu günündə rus fiziki A.S. Popov radio nümayiş etdirib).

Bəli, 1868-ci ildə möhtəşəm kompleksin - Bakı şəhəri Baş Poçt İdarəsinin poçt-teleqraf binasının (çatdırılma yerləri olan, bütün növ poçt, teleqraf, dövri mətbuat, sonra isə telefon rabitəsini həyata keçirən) istifadəyə verilməsi bir hadisə idi.

Elə həmin il (6 fevral 1868-ci il) “Siemens” şirkəti Morze aparatından istifadə etməklə Gəncə vasitəsilə Tiflis-Bakı teleqraf xəttini istifadəyə verdi və 1879-cu ildə Bakı şəhəri Krasnovodsk (indiki Türkmənbaşı şəhəri) sualtı üç nüvəli teleqraf kabeli çəkildi. https://www.baku.ru/enc-show.php?id=134407&cmm_id=276  114 ildən sonra (2 fevral 1982) Bakıda Bakteleqrafın və Baş Poçtun yeni binası (ixtisaslaşdırılmış, monolit və çoxmərtəbəli,  Zərif Əliyeva küçəsi 41, indiki 93) istifadəyə verildi, hərçənd bu gün Azərbaycanda yaxşı qurulmuş poçt-teleqraf infrastrukturu olan sökülən binadan (yüz illərlə işləyə bilərdi) məhrum olmuşuq. http://www.day.az/news/society/144725.html

2009-cu ildə bu yeni Baş Poçt şöbəsi (Bakıpoçt) söküldükdən sonra paralel küçəyə, Üzeyir Hacıbəyli küçəsinə (indiki Pedaqoji Universitetin yanı) “Rabitə Evi”nin (indiki “Azərpoçt”) yerləşdiyi əraziyə köçürüldü, birinci mərtəbə Mərkəzi Poçt oldu. Amma bu gün Mərkəzi Poçt adı tamamilə silinib və orada “Şəbəkə” sözləri yazılıb (bu nədir ? Teleqraf, telefon, poçt, radio-televiziya, kompüter şəbəkəsi...?).    

Bu gün Azərbaycanın rabitə sektorundan  danışırıqsa, görünür, onu orta səviyyəli kimi qiymətləndirmək olar. Son 2020-2022-ci illərdə ölkədə koronavirusun hökm sürdüyü şəraitdə distant təhsil, elektron media, onlayn ticarət və rəqəmsal iqtisadiyyatda nöqsanlar üzə çıxdı.

Yəqin ki, buna səbəb bütün rabitə sahəsinin inkişafı ilə bağlı Milli Məclisin qəbul etdiyi konsepsiyanın olmamasıdır. Hərçənd rabitə də nəqliyyat kimi strateji sahədir.

Göründüyü kimi, yeni RİNN aşağıdakı sadə vəzifələri həll etməlidir: RS-in əmlakının inventarlaşdırılması (RS-in rəqəmsallaşma səviyyəsi daxil olmaqla), bütün RS layihələrinin texniki ekspertizası və bir sahədə birləşən iki sektorun (nəqliyyat və rabitə) rabitə vasitələri üçün vahid texnoloji layihə standartlarının hazırlanması.

Görünür, Azərbaycanda rabitə sektorundan maksimum gəlir əldə etmək, onun, yaşından və cinsindən, yaşayış yerindən və paytaxt Bakıdan uzaqlığından asılı olmayaraq, ölkənin 10 milyon istehlakçısı üçün bütün növ rabitə xidmətlərinin bərabər əlçatan olması fəlsəfəsi ilə iqtisadiyyatın bütün digər sahələrinin vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün yerinin tanınmasının vaxtı çatıb.

Amma haqlı bir sual da var ki, Azərbaycanın rabitə sektorunun inkişafı hansı səviyyədədir və ən əsası, RS-in rəqəmsal inkişafı ölkənin 30 illik müstəqilliyi dövründə hansı qiymətə başa gəlib.

Axı Azərbaycan RS-in rəqəmsal inkişafının başlanğıcı bu gün deyil, təxminən qırx il bundan əvvəl, XX əsrin 70-ci illərinin sonunda qoyulub ki, bu da keçmiş İttifaqın stansiyalararası xətlərin rəqəmsallaşdırılması, rabitə şəbəkələri və rəqəmsal ötürmə sisteminin (DSP) tətbiqi - rəqəmsal məlumatların ötürülməsini təmin edən rəqəmsal kanalların təşkili ilə bağlıdır. Bizim Bakıda hətta istehsalat zavodumuz var idi - ULDUZ və 90-cı illərdən biz Azərbaycanda rəqəmsal kommutasiya sistemlərinin tətbiqinə keçmişik.

Belə ki, 1993-cü ildən etibarən Rabitə Nazirliyi tərəfindən keçirilən tenderlər nəticəsində yerli (şəhər və kənd) və uzaq (şəhərlərarası və beynəlxalq) rabitə üçün 10-a qədər rəqəmsal kommutasiya sistemi (DSC) tətbiq edilib: “DMS-100”, “DMS-300”, “System-X”, “System-12”, DAEWOO, “Alcatel” və NGN, kənd rabitə şəbəkələri üçün “Kvant”, “DRX-4”, “Karel” və s. Amma 10 milyonluq ölkəmiz üçün yalnız bir vahid rəqəmsal sistem seçmək məntiqli və məqsədəuyğun olardı (texniki və iqtisadi cəhətdən).

Amma yeni tender – yeni sistem – yeni “şapka” qanunu ilə fəaliyyət göstərən merkantil maraqlar optimal məntiqlə hərəkət etməyə imkan vermədi.

Daha sonra 2003-cü ildən İnfokommunikasiya Texnologiyaları (İKT) Layihəsinə start verildi, daha sonra yeni nəsil şəbəkənin - NGN (layihənin həcmi NGN bütün ölkəni əhatə etməklə 1 milyard man-a qədər) alınması və nəhayət, 2013-cü ilin fevral ayında “Azərkosmos” və bizim peyklərimiz (“Azerspace”) ölkəyə baha başa gəldi. Amma sual başqadır, RS-də səmərəlilik əmsalı, bütün xərclənmiş vəsaitlərin geri qaytarılması imkanı nə qədərdir və ən əsası, Azərbaycanın RS-də internet və xidmət tariflərindəki endirimlər hanı?

Görünür, Azərbaycanda iqtisadiyyatın sektorlarının inkişaf səviyyəsi və rəqəmsal inkişaf hazır rəqəmsal texnologiyaların təbii resurslar hesabına alınması ilə (və ya göstərilən rabitə xidmətlərinin tariflərinin artırılması ilə) deyil, Estoniya, Cənubi Koreya, İsrail, Türkiyədə olduğu kimi, bu texnoloji inkişafları özləri yarada bilən milli kadrların səyləri ilə ...   qiymətləndirilir.

Görünür, institutlar öz yüksək səviyyəli rabitəçilərini elə hazırlamalıdırlar ki, RS-də kadrlar qohumbazlıq və “yaxınlıq” əsasında qəbul edilməsin, ölkənin rabitə müəssisələrindən daha yüksək ixtisaslı kadrlar işə götürülsün (2015-ci ilin rüsvayçı payızı bir daha təkrarlanmasın). O vaxt on RS işçisi iki il ərzində istintaq altında oldu.

Ölkədə birgə beynəlxalq operatorların, provayderlərin və istehsalçıların olmasının vaxtıdır, əks halda “Bakteleqraf” və “Azeurotel”də olduğu kimi hər şey baş verə bilər, Azərbaycanın ən son rəqəmsal texnologiyaların istehsalında şərikliyi, həm də bu texnologiyaların mexaniki istifadəçisi olmaması tələb olunur ki, ölkənin RS-nin mühafizəsii və təhlükəsizliyi xarici ölkələrə həvalə edilməsin (deyirlər ki, ölkəmizdə İT nəhənginin nümayəndəsi “Microsoft Azərbaycan” şirkəti bağlanır https://haqqin.az/news/266093).

Ona görə də dünyanın inkişaf etmiş ölkələri sırasına düşmək üçün yeni iş yerləri haqqında, ölkəmizdə elmi potensialın formalaşması haqqında düşünməliyik. Axı, təhsil, layihə və elmi-tədqiqat rabitə institutlarının mövcudluğu ilə və ya heç olmasa onları “üçü birində” prinsipi ilə birləşdirməklə (məsələn, Azərbaycanın yeni Nəqliyyat və Rabitə Universitetinin yaradılması) əslində bütün iqtisadiyyatımızın rəqəmsal inkişafı üçün mütəxəssislər hazırlaya bilərik (və Rabitə Nazirliyinin adını bir daha dəyişmərik).

Görünür, Rabitə Nazirliyinin adına açar sözlər əlavə ediilməsi: İKT, yüksək texnologiya və indi rəqəmsal inkişaf (artıq üçüncü dəfə dəyişdiririk) çıxış yolu deyil və bizim xidmətimiz deyil (axı biz bunların yaradıcısı deyilik). Bizim RS bu texnologiyaların yalnız istifadəçiləridir və biz onları xeyli baha qiymətə əldə edirik. Görünür, ona görə də 2013-cü il fevralın 1-dən Azərbaycan Prezidentinin İnformasiya Texnologiyaları Universitetinin yaradılması kimi zəruri və mühüm sərəncamı hələ həyata keçirilməyib. http://www.1news.as/chronicle/20130201070925638.html        

Görünür, “Azeurotel” Birgə Müəssisəsinə (ölkədə ilk özəlləşdirilmiş milli telekommunikasiya operatoru ola bilərdi) qarşı ədalətsizliyi də nəzərə almaq lazımdır, çünki ölkədə özəlləşdirmə 2001-ci il martın 29-dan başlayıb.

Ola bilsin ki, ölkənin nəqliyyat və rabitəsinin qeyri-dövlət tənzimləyicisi (dövlət strukturlarından kənar) tərəfindən idarə olunması şəffaflıq və Azərbaycanın istənilən fiziki və hüquqi şəxsləri tərəfindən alternativ və rəqabətin təmin edilməsi üçün ölkədə xüsusi rabitə şəbəkələrinin yaradılması tələb olunur. Bu, yəqin ki, "son mil"də (kənd yerlərində) rabitə və internetin keyfiyyətini, etibarlılığını yaxşılaşdırardı. Müstəqil tənzimləyicinin dövlət qurumlarından kənarda olması qarşılıqlı əlaqədə və qarşılıqlı hesablaşmalarda şəffaflığın, iqtisadiyyatın hələ hesablanması mümkün olmayan sektorlarının uçota alınmayan gəlirlərinin real təminatıdır.

Belə görünür ki, rabitə sektorunda özəlləşdirmənin ləngiməsi rabitəçiləri yüksək maaşdan məhrum edir, Rabitə Nazirliyi üzrə inventarın olmaması isə şəhərlərarası ictimai telefon idarələrinin, poçt şöbələrinin, binaların ərazilərinin mənimsənilməsi kimi bir tamaşadır. Hələ kafedra filiallarını, “Soyuzpeçat” köşklərini və 2015-ci ilin unudulmaz payızını demirik. Buna görə də illər sonra ölkədə RS-də hər şeyi yenidən özəlləşdirmək lazım gələcək.

Görünür, buna görə bu cür sərmayə qoyuluşuna baxmayaraq, 1993-cü ildən indiyədək heç bir şəkildə inkişaf etdirilməyən şəhər və kənd telefon rabitəsindən “diz çökdürülmüş” “Bakteleqraf”ı yada salmaq məcburiyyətindəyik. 2003-cü il fevralın 17-də başlanmış, görünür, təxminən 20 ilə başa çatmamış “İKT layihəsi”ni yada salaq, bu layihədə “Elektron hökumət” konsepsiyası ölkənin müəssisə və təşkilatlarından rəsmi şəxslərin iştirakı olmadan gecə-gündüz sənəd və arayışların qəbulunu nəzərdə tuturdu.

Əvəzində, görünür, Azərbaycanda rəqəmsal məlumatların kütləvi toplanması üzrə, demək olar, qapalı xidmətimiz var - hökumət məmurları ordusu və bütün bu xidmətlərə görə izaholunmaz yüksək tarifləri olan ASAN xidmət.

BMT-nin baş katibi Antonio Quterresin rəqəmsal məlumatların kütləvi toplanmasının təhlükələri barədə xəbərdarlıq etməsi əbəs yerə deyil: “Hər birimiz haqqında çoxlu məlumat toplanır. Lakin bizim bu massivə real çıxışımız yoxdur. Bu məlumatların necə, kimlər tərəfindən və hansı məqsədlər üçün toplandığını bilmirik... Hökumətlər bu məlumatlardan fərdlərin və ya bütün qrupların insan hüquqlarını pozmaqla öz vətəndaşlarının davranışlarına nəzarət etmək üçün istifadə edə bilərlər. Bütün bunlar elmi fantastika və ya 22-ci əsr üçün distopik proqnoz deyil. Bu, burada və indi baş verir. Bu isə ciddi müzakirə tələb edir”. https://minval.az/news/124091276

Görünür, iki sektorun (nəqliyyat və rabitə) rəqəmsal rabitə avadanlığının texniki vəhdətini təmin etmək və vahid nəqliyyat və rabitə sənayesində avadanlığın unifikasiyası ilə rabitə sektorunun inkişafında da şəffaf addımlar tələb olunur.

Axı rəqəmsal inkişaf olmadan heç bir istehsal, müəssisə, biznes, elm, mədəniyyət, ticarət, distant təhsil, elektron media və ümumiyyətlə, bəşəriyyətin intellektual inkişafı mümkün deyil. RS-də 2015-ci ilin payızı var idi, onun yükünü, görünür, bu günə qədər hiss edirik və rəqəmsal inkişaf (yüksək və infokommunikasiya texnologiyaları kimi) təkcə nəqliyyat və rabitəyə yox, istisnasız olaraq ölkənin iqtisadiyyatının bütün sahələrinə və dövlət strukturlarına aiddir.

Buna görə də rəqəmsal inkişaf ilə yeni RİİN (sahə rabitə və istehsal institutları olmadan) yox, yüksək icra hakimiyyəti orqanı kimi (baş nazirin müavini səviyyəsində) Azərbaycan Nazirlər Kabineti (başlanğıc üçün) məşğul olmalıdır. Azərbaycan Nəqliyyat və Rabitə Universitetini (“üçü birində”) yaratmaq və sonra rəqəmsallıq yaratmağa davam etmək lazımdır: iqtisadiyyat, maliyyə, menecment, texniki siyasət, distant təhsil (DL), rəqəmsal ticarət, ... öz kadrlarımızın köməyi ilə.

Maraqlıdır ki, Azərbaycanın bir çox dövlət strukturlarının (Dövlət Təhlükəsizliyi Xidməti, Müdafiə Nazirliyi, Daxili İşlər Nazirliyi, Xarici İşlər Nazirliyi, Fövqəladə Hallar Nazirliyi, Sərhəd Qoşunları, Gömrük... və s.) milli kadrlar hazırlığı üçün öz institutları (Akademiyaları) var (bu, çox yaxşıdır), xidmətlərini rabitə sektorunun stansiya, xətti, yeraltı, yerüstü və peyk qurğuları əsasında həyata keçirən və bütün dövlət orqanlarının informasiya-kommunikasiya inteqrasiyasını həyata keçirən Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyi (Rabitə və Nəqliyyat Nazirliyinin varisi) bütün lazımı kadrların hazırlanması üçün rabitə və nəqliyyat sahəsi üzrə institutlara malik deyil.

Görünür, ölkənin optik şəbəkəsinin genişlənməsi, xüsusən də “1 xətt – 3 xidmət” paketinə qoşulma imkanları kimi bir sıra rəqəmsal texnologiyaların (məsələn, Azərbaycanda Faber-optik rabitə, xüsusən də GPON - Gigabit Passive Optical Network layihəsinin həyata keçirilməsi kimi çox vacib layihə) tətbiqinin nəzərə çarpması yaxşıdır.

Görünür, biz kommunikasiyanın inkişafı üzrə öz milli uzunmüddətli konsepsiyamızı işləyib hazırlamalıyıq, o zaman aşağıdakıları nəzərə almalıyıq: texniki siyasət; maliyyələşdirmə; idarəetmə; ticarət və kadrlar.

Axı “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” konsepsiyasının məqsədi yaxın 8-10 ildə (https://president.az/files/future_ru.pdf) ölkənin ümumi daxili məhsulunu (ÜDM) iki dəfə artırmaq idi, bəs buna necə nail ola bilərik?