Sənətdən uzaq sənətçilər

Tarix boyu sənətçilərin fikirləri, yaratdıqları dünyada olan hər bir maddi gəlirdən daha dəyərli olub. Amma sənətçilər də insandır və onların maddi ehtiyacları var. Bəs onlar sənətdən bunu qazana bilirlərmi?

Hazırda Azərbaycanda adamların çoxu ehtiyaclarını ödəyə bilmək üçün 2-3 yerdə çalışır. Bu insanların arasında müstəqil sənətçilər də var. Bəzi sənətçilər var ki, hətta buna görə incəsənətdən imtina etməli olub. Bu isə mədəniyyətin inkişafına zərər vuran ciddi amillərdən biridir.

Elnur Rza da həmin sənətçilərdən biridir. O  2016-cı ildə Azərbaycana köçüb. Sonra Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində kino, teatr və kino aktyorluğunu bitirib. Oranı bitirdikdən sonra müəllim köməkçisi kimi işləyib. Köməkçidən sonra müxtəlif işlərlə məşğul olub. Sənətçi olaraq rejissor kimi fəaliyyət göstərir.

“Bir müddət sonra ancaq incəsənətlə məşğul olmaq çətin oldu. İqtisadi olaraq çalışırdım ki, sırf incəsənətdə olum, amma gördüm ki,  stabil yaşayış üçün bu, kifayət eləmir. Kitab yerində işləməyə başladım. Paralel olaraq çalışıram ki, ssenari yazım. Uzun iş qrafiki bəzən insanı yorur. Problem hətta fiziki deyil. İnsan daha çox mənəvi yorulur”.

İnsan məişət üçbucağına düşəndə onu incəsənət xilas edir...

Elnurun sözlərinə görə, incəsənətdən daima maddi gəlir əldə etmək çətin olur.  O çalışır ki, incəsənəti və kommersial gördüyü işləri paralel davam etdirsin. Sənətçi çalışır ki, kommersial gördüyü işlərdən də mənəvi  qazanc əldə etsin.

“Hazırda əsas gəlir mənbəyim təəssüf ki, incəsənət deyil. İncəsənət olsa idi, başqa kommersial işlərlə məşğul olmazdım.  Kitab evində fəaliyyət göstərirəm. Nə qədər də olmasa insan kitabların əhatəsində olanda başqa bir auraya düşür. Amma yenə də öz işim olmadığı üçün bu enerji də limitlidir”.

Elnur bir sənətçi  kimi çalışır ki,  əldə etdiyi gəlirlə yeni işlər ortaya çıxara bilsin. Belə olanda o, maddi cəhətdən qazanmaq bir kənara, itirməyə də başlayır.

"Məsələn, sadəcə, Qərbi Avropada olan həvəskar festivalda iştirak etmək üçün ən azı 30 manatınızdan keçməlisiniz. Mən hətta bura filmin çəkilmə büdcəsini əlavə etmirəm”.

Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, Elnur Rzanın filmləri ölkədən kənarda bir xeyli uğur qazanıb.

“3 film çəkmişəm, 3-cü ən uğurlu olub. Metafizika haqqındadır. Bu film Praqada, Rusiya universitetində göstərilib, hətta Afrikaya qədər gedib çıxıb. Sadəcə, əldə etdiyi diplomlar, mükafatlar qalır. Mənəvi dəyəri çox olsa da, maddi heç bir gəlir əldə etməmişəm”.

Elnur deyir ki, insanı hər bir ağrıdan xilas edən incəsənət olur.

“Əgər incəsənət adamı pula görə işləməyə başladısa, yaxşı əsərlərə olan ümidilə vidalaşmalıdır”.

Rəssamlıq Akademiyasının Əzim Əzimzadə adına kollecini bitirən Aytac Əşrəfli deyir ki, sifarişlə yaratdığı əsərlər onu o qədər də xoşbəxt hiss etdirməyib.

“Mən özümü robot kimi hiss edirəm. Mənə kimsə deyir ki, bunu çək, mən də çəkirəm. Nəticədə müəyyən qədər pul alıram. Sonra gördüm ki, bu, məni rahat hiss etdirmir. Mən başqa nəsə eləməliyəm”.

O, kolleci bitirəndən sonra  ixtisası üzrə müxtəıif layihələrdə işləyib. Dizayn fakültəsini bitirsə də, heykəltəraşlığa marağı çox böyük olub.  Bunu davam etdirmək istəsə də, alınmayıb.

“Heykəltəraşlıqla maraqlanırdım. Sonra başladım bunu heykələ yönləndirməyə, çünki rəsmdə tamamilə özüm kimi hiss etmirdim. Başqa nəyəsə ehtiyacım var idi. Bunu heykəldə tapa bildim. Başladım heykəltəraşlıq üçün hazırlaşmağa ki, qəbul olum. Müəyyən səbəblərə görə imtahandan kəsildim”.

O hazırlaşdığı müddətdə bir çox planlar və özünə sırf sənətlə məşğul olmaq üçün rejim qurub. Amma kəsiləndən sonra qurduğu bütün planlar yox olub.

“O da bitdi və mən psixolojik olaraq çökdüm. Sual yarandı ki, “Mən indi nə edəcəm?” Məncə, məqsədsiz yaşamaq olmur. Hansısa məqsəd qoyursan qarşına və ona doğru irəliləməyə başlayırsan. Bu, alınmayanda da artıq insan mənəvi olaraq çökür”.

Aytac kollecdə təhsil aldığı zamanları təbəssümlə xatırlayır.

“Mən oxuduğum vaxtda hər şey çox yuxu kimi qəşəng idi. Məktəbdə sən sənətlə iç-içə olursan.Ətraf mühit, müəllimlər və tələbələr hər şey yaxşı təsir edir. Sonra bitir. Görürsən ki, həyat başqa cürdür. Yəni ki, pul qazanmaq lazımdır, həyatda nələrsə eləmək lazımdır. Həmişə ailə sənə dəstək olmur. Müəyyən yaşa çatandan sonra öz ayağının üstündə durmalısan”.

Məncə, insan bir yerə aid olmalıdır...

Bundan sonra Aytac sahib olduğu emalatxana ilə  gəlir əldə etdiyi işini paralel idarə etməyə çalışsa da, alınmayıb.

“İstəyirdim ki, iş saatım bitəndən sonra gəlim emalatxanaya bu rutin davam eləsin. Amma ki, vaxt və büdcə cəhətdən çatdırmaq olmadı. 2-3ay düşündüm ki, bu gün gedə bilmədim, sabah gedərəm,  amma alınmadı. Emalatxanamdan da çıxmalı oldum. Fərqli iki sahədə olanda çox qarışıq olursan. Hər şey bir-birinə qarışır”.

Əgər sevərək gördüyün işdən parçalanmısansa bu, dəhçətli dərəcədə yorur insanı. Başqa çarən də yoxdur. Özünü heç xoşbəxt hiss etmirsən.

“Hazırda özümü robot kimi hiss edirəm. Səhər qalxıram, işə gedirəm. İşdə fiziki və mental cəhətdən çox yoruluram. Sənət adamlarının bir çoxu introvert insan olur. Mən də buna daxiləm. İşimə görə məcburam ki, insanlarla ünsiyyətdə olum. Bu, adamı yorur. Bilmirsən ki, bu, hara qədər davam edəcək”.

Azərbaycanda digər sahələrdə olduğu kimi, incəsənət sahəsində də müstəqil fəaliyyət göstərmək çox çətindir...

İqtisadçı Fərid Mehralızadə deyir ki, Azərbaycanda gəlir imkanları qiymətlərə adekvat deyil. Ölkədə rəsmi orta əməkhaqqı təxminən 900 manat ətrafındadır. Median əməkhaqqı 459 manatdır. Fərid Mehralızadə son illərdə olan inflyasiyaya da diqqəti çəkib.

“Onu da nəzərə alın ki, son illərdə inflyasiya çox yüksək olub. Ötən il 14 faiz olub. Ərzaq inflyasiyası keçən il 20 faizdən çox idi. Bu il yenə 2 rəqəmli həddədir. Onsuz da Azərbaycanda adamların gəlirləri xərclərilə müqayisədə az olub. Bu son illərdə infilyasiyanın kəskinləşməsi  problemi daha da artırıb. Ona görə də adamların öz xərclərini qarşılamaq üçün ikinci əlavə gəlirə ehtiyacı var”.

İqtisadçı müstəqil sənətçilərin incəsənət üzərindən gəlir əldə edə bilməməsinin səbəbini daha çox institusional amillərdə görür. Onun sözlərinə görə, bizdə bir növ sovet ənənəsi ilə idarə etmə quruluşu var. İncəsənət kollektivləri və bununla məşğul olanlar dövlətin himayəsində fəaliyyət göstərməlidir. Fərid qeyd edib ki, bunun da səbəbi iqtisadiyyatdan daha çox ideolojidir.

“Müstəqil sənətçilərin nə edəcəyinə yalnız özləri qərar verir. Amma bu, keçmiş sovet irsi olan bir çox ölkədə olduğu kimi, bizdə bir o qədər də müsbət qarşılanmır. Ona görə hökumət öz resursları olan adamların, sənətçilərin formalaşmasında maraqlı deyil. Çünki öz resursu olan adamlar daha azad şəkildə özlərini ifadə edə bilər. Hökumət üçün xoş olmayan sahələrdə fikir bildirə bilər”.

Fərid qeyd edib ki, müstəqil sənətçilərə xalq, digər insanlar dəstək ola bilər. Amma hazırda bu da çox effektiv deyil.

“Azərbaycanda da müstəqil sənət adamlarının KİV-ə çıxışı məhdud olduğuna və manevr imkanı çox olmadığına görə  bu tip gəlir qazanmaq imkanlarından  məhrum olurlar. Bu, onların ciddi iqtisadi problemlər yaşamasına gətirib çıxarır”.  İqtisadçı sənətçilərin yalnız incəsənətdən pul əldə etməsi üçün ölkədə ilk öncə incəsənət mühitinin önəmini vurğulayıb.

“Eyni zamanda düşünürəm ki, institusional mühit daha rahat olmalıdır. Xarici ölkələrdəki  müxtəlif fondların ölkəyə gəlməsi, ölkədə rahat fəaliyyət göstərməsi üçün qanunvericilik dəyişilə bilər. Həmin insanlarla bağlı müəyyən vergi güzəştləri tətbiq oluna bilər. Onlar subsidiyalaşdırıla bilər. Məkanla təmin edilməsi, avadanlıqların alınması kimi dəstək göstərərək müstəqil sənət adamlarının, kollektivlərinin dayanıqlı gəlir mənbəsinə çıxış imkanlarını formalaşdırmaq olar”.