Zərif Qayıbov musiqisinin böyüklüyü

Aygül Şamçı

1992-ci ilin noyabrında vertolyot qəzasının qurbanlarından biri olmuş Azərbaycanın baş prokuroru İsmət Qayıbovu tanımayan adam çətin ki tapılsın. Amma az adam bilir ki, İsmət Qayıbovun 23 yaşında dünyasını dəyişməsinə baxmayaraq, Azərbaycanın musiqi tarixində parlaq iz qoyub, öz görkəmli istedadı ilə unudulmaz təəssürat yaradan Zərif Qayıbov adlı qardaşı olub.

Tanıyanların hamısı onu görkəmli tarzən kimi xatırlayır, bənzərsiz tar ifası bu alətə ənənəvi yanaşmalardan kənara çıxmasına imkan verirdi.

Zərifin öz ifalarında göstərdiyi texniki ustalıq və duyğu dərinliyi heç kəsi biganə qoymurdu. Onun “Şur” muğamının ifası zamanı yaratdığı virtuoz gəzişmələr dərsliyə çevrilib və “Zərif Qayıbovun gəzişmələri” adı ilə tarzənlər tərəfindən nəsildən-nəslə tələbələrə ötürülüb.

Zərifin musiqi üslubu təkcə virtuoz məharətlə bağlı deyil, həm də dərin duyğuları, hissləri tar sədaları vasitəsilə çatdırmaq bacarığından ibarət idi. Görkəmli musiqiçilərin fikrincə, Zərif özündən əvvəl heç bir tarzənin səsləndirə bilmədiyi unikal səs yaradıb. O, tarı insan dilində “danışmağa” məcbur edərək onun  imkanlarını genişləndirdi. Məhz buna görə də musiqiçilər təkcə onun tar çalma texnikasını qavramağa yox,  həm də onun musiqi ifadəsini dərindən başa düşməyə çalışırdılar.

Zərifin yaxın dostu olan Fikrət Əmirov onu mülayim ruhlu poetik tarzən adlandırırdı. Uzun illər sonra o deyirdi ki,  “Şur” simfonik muğamında Zərifdən götürdüyü bir çox texnikadan istifadə edib, bununla da dostunun istedadının xatirəsinə ehtiram və sayğısını ifadə edib.

Zərif Qayıbov təkcə musiqiçi yox, həm də Azərbaycan ənənəvi musiqi mədəniyyətinin qorunub saxlanılmasının və təbliğinin fəal tərəfdarı olub. Onun şöhrəti doğma Gəncədən də kənara çıxıb - M.F.Axundov adına Azərbaycan Opera və Balet Teatrının simfonik orkestrində çıxış edib, radioda klassik əsərlərdən və muğamlardan ibarət konsertləri səslənib, Moskvada Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyəti ongünlüyündə iştirak edib, həmçinin Moskvada keçirilən xalq çalğı alətləri ifaçılarının birinci Ümumittifaq müsabiqəsində “Şur” və “Ləzginka”nı məharətlə ifası ilə hamını məftun edib. Ölümündən bir müddət əvvəl Gəncə Filarmoniyasının solisti kimi öz orkestrini yaradıb. Təsəvvür etmək çətindir ki, Zərifin həyatı bu qədər erkən bitməsəydi, Azərbaycanın musiqi mədəniyyətinə verdiyi töhfələr nələr olardı.

Zərifin ölüm səbəbi çox faciəvidir və onun yüksək insani keyfiyyətlərindən xəbər verir. Müharibə illərində, cəbhədə aktiv döyüş əməliyyatlarının qızğın vaxtında ölkədə sovet insanlarının ruhunu yüksəltmək üçün tez-tez konsertlər keçirilirdi. Bu məqsədlə 1943-cü ilin dekabrında Gədəbəy Mədəniyyət Evində konsert də təşkil olunmuşdu, Azərbaycanın hər yerindən musiqiçilər iştirak edirdi.

Dəvətlilərin arasında görkəmli xanəndə Seyid Şuşinski də vardı, Zərif Qayıbovla birlikdə Gəncədən motosikletlə konsertə getmişdi. Seyid Şuşinskinin hava şəraitinə uyğun olmayan yüngül paltoda üşüdüyünü görən Zərif öz isti dəri gödəkçəsini çıxarıb sənətkara verib, əvəzində onun paltosunu götürüb. Həmin gün möhkəm soyuqlayıb, ikitərəfli sətəlcəm xəstəliyinə tutulub və qısa müddət sonra vəfat edib və demək olar ki, öz ömrünü böyük xanəndəyə bağışlayıb.

Zərif Qayıbovun belə erkən yaşda vəfatı Azərbaycan musiqi dünyasını onun parlaq nümayəndələrindən birindən məhrum etdi. Onun ifasının yazıları olmasa da, Zərifin tarda misilsiz ifasının xatirəsi onu dinləməkdən, istedadı ilə təmasda olmaqdan zövq alanların qəlbində yaşamağa davam edir.

Bu insanların xatirələri Zərif Qayıbovun böyüklüyünü və onun Azərbaycanın musiqi mədəniyyətinə təsirini, illər boyu tarzənləri ruhlandıraraq sənətinə xüsusi önəm verdiyini bizə çatdırır. Bu təsir Zərif Qayıbovun musiqisi texnikasının, üslub və ruhunun canlandırılaraq yeni nəsil tarzənlərə ötürülməsinə, onun yaradıcılığına yeni maraq doğurmağa yönələn səylərdə hiss olunur.

Muğam Ensiklopediyasında Zərif Qayıbovun adı Hacı Məmmədov, Məmmədağa Muradov, Əliağa Quliyev, Həbib Bayramov, Sərvər İbrahimov kimi korifeylərin adları ilə yanaşı dayanır.

Gəncədəki musiqi məktəblərindən biri onun adını daşıyır.

Azərbaycan adət-ənənəsində dəfn mərasimində oxumaq qəbul olunmasa da, Zərif sevdiyi mahnı, Cəfər Cabbarlının şeiri əsasında bəstələnmiş,  belə gənc yaşda insan ölümünün bütün faciəsini bu qədər dəqiq ifadə edən “Azad bir quşdum” mahnısının sədaları altında dəfn edilib.

Azad bir quşdum,

Yuvamdan uçdum.

Bir bağa düşdüm

Bu gənc yaşımda.

Bir ovçu gördü,

Köksümdən vurdu.

Torpağa düşdüm

Bu gənc yaşımda...