Siyasi partiyalar qanunun Konstitusiyaya uyğunluğunu mübahisələndirə bilər

Avropa Şurası Venesiya Komissiyası, ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və İnsan Hüquqları Bürosu Azərbaycanın "Siyasi Partiyalar haqqında" yeni qanunu haqqında birgə rəyini açıqlayıb. Sənəddə qeyd edilir ki, yeni qanun "ölkədə plüralizmə məhdudlaşdırıcı təsir göstərə biləcək bir sıra yeni problemli müddəalar tətdiq edib".

Venesiya Komissiyası, ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və İnsan Hüquqları Bürosu xatırladır ki, birləşmə azadlığı və söz azadlığı hüququ demokratik cəmiyyətin fəaliyyəti üçün əsasdır.

"Siyasi partiyalar kollektiv siyasi ifadə vasitələri kimi bu hüquqlardan tam istifadə etmək imkanına malik olmalıdır. Bu o deməkdir ki, qeydiyyat tələbləri məqbul olmalıdır. Siyasi partiyalar üzərində dövlət nəzarəti bununla məhdudlaşdırılmalıdır. Odur ki, siyasi partiyanın daxili fəaliyyətinə geniş dövlət nəzarəti, o cümlədən öz üzvlərinin siyahılarının dövlətə təqdim edilməsi tələbi zərurət prinsiplərilə bir araya sığmayan həddindən artıq bir tədbirdir. Siyasi partiyaların dayandırılması və buraxılması yalnız normativ hüquqi aktların ən ciddi pozulması halında və digər ifrat hallarda tətbiq oluna bilər", sənəddə deyilir.

Venesiya Komissiyası, ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və İnsan Hüquqları Bürosu hakimiyyətə çatışmazlıqları aradan qaldırmağı təklif edir.

“Demokratiyanı Öyrənmə İctimai Birliyi”nin sədri Mirəli Hüseynov Avropa Şurası Venesiya Komissiyası, ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və İnsan Hüquqları Bürosunun Azərbaycanın "Siyasi Partiyalar haqqında" yeni qanunu haqqında birgə rəyi ilə bağlı fikirlərini ASTNA- ilə bölüşüb.

* * *

Sual: Mirəli bəy, Avropa Şurası Venesiya Komissiyası və ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və İnsan Hüquqları Bürosu  Azərbaycanın siyasi partiyalar haqqında yeni qanunu haqqında birgə rəyi açıqlayıb. Sənəddə qeyd edildiyi kimi, yeni qanun "ölkədə plüralizmə məhdudlaşdırıcı təsir göstərə biləcək bir sıra yeni problemli müddəalar tətdiq edib". Başa düşüləcək dildə desək, Avropa Şurası Venesiya Komissiyası və ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və İnsan Hüquqları Bürosunun birgə rəyində əsas nələrə diqqət çəkilib və nə tələb olunur?

Cavab: İlkin olaraq qanunun qəbul edilməsi prosesindən narahatlıq ifadə olunur. Bildirilir ki, birləşmək azadlığı kimi əhəmiyyətli hüquqi aktlar açıq, şəffaf, inkluziv və iştirakçı prosesdə qəbul edilməlidir. Lakin bunun baş vermədiyi və prosesin çox sürətli və qanunun kifayət qədər müzakirələr aparılmadan qəbul edilməsi xüsusi narahatlıqla ifadə olunur. Qanunun əvvəlki qanunla müqayisədə daha detallı və  daha mürəkkəb quruluşa malik olması vurgulanır və tənzimləmənin daha da sərtləşdiyi qeyd edilir.

Rəydə Qanunun “siyasi partiyanın təsis edilməsi və fəaliyyət prinsipləri” adlanan 4-cü maddəsində əks olunan bəzi ifadələrin qeyri-müəyyənliyə yol açdığı və legitim əsaslarının olmadığı qeyd edilir. Bu özünü xüsusilə siyasi partiyanın bütün xalqın adından danışmaq və bütün xalqın adından müraciət etmək hüququnun olmamasında, siyasi partiyanın üzvlərinin hüquqlarını pozmaması kimi qeyri-müəyyən tələblərdə ifadə edir.  Əsas problemli məsələlər kimi isə bunlar qeyd edilmişdir:

• 1. Partiya üzvlərinin minimum sayının 1000 nəfərdən 5000 nəfərə çatdırılması;
• 2. Qeydiyyatdan keçmiş siyasi partiyaların yenidən qeydiyyatdan keçməsinin zəruriliyi;
• 3. Təsis üçün nəzərdə tutulan uzun müddət və çətin prosedur və siyasi partiyaların qeydiyyatı;
• 4. Dövlət qeydiyyatı olmadan siyasi partiyanın fəaliyyətinə qadağa;
• 5, Partiyadaxili strukturların və əməliyyatların həddindən artıq tənzimlənməsi;
• 6. Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən partiyanın fəaliyyətinə hədsiz nəzarət və daha çox siyasi partiya üzvlərinin reyestri;
• 7. Siyasi partiyanın fəaliyyətini dayandırmaq və ya hətta ləğv etmək üçün əsasların qeyri-müəyyənliyi və prosedurların asan olması.

Bütün bunların beynəlxalq insan hüquqları standartları və ölkə Konstitusiyası ilə təminat verilmiş birləşmək azadlığına uyğunluğu ilə bağlı narahatlıq yaratdığı vurgulanır və aradan qaldırılması tövsiyyə edilir.

Sual: Sizcə, belə bir rəy qanunun dəyişdirilməsi üçün yetərlidirmi? Əgər Azərbaycan bu qanunu yenidən dəyişməsə hansısa cəzalar, sanksiyalar gözlənilə bilərmi?

Cavab: Venesiya Komissiyası qanunvericilik məsələlələrində Avropa məkanında ən ixtisaslaşmış qurum olduğundan rəyi sorğulanmır və ya mübahisələndirilmir. Rəydə əks olunan məsələlər Azərbaycanın üzərinə götürdüyü beynəlxalq öhdəliklər kontekstində qiymətləndirildiyindən onun gəldiyi əsas nəticələr və verdiyi tövsiyələr də beynəlxalq standartlara uyğundur. Tövsiyələrin nəzərə alınması ilə qanunun beynəlxalq standartlara cavab verməsini təmin edəcəyi gücündə olması qənaətindəyəm. Sualın ikinci hissəsinə gəldikdə isə, bu tövsiyələrin yerinə yetirilməməsinə görə hər hansı sanksiyanın olacağını güman etmirəm. Buna qədər də Venesiya Komissiyasının mənfi rəy verdiyi qanunlar olub. Mövcud təcrübə, o cümlədən Azərbaycanın indiki məqamda Avropanın enerji ehtiyaclarının təmin edilməsində oynadığı rol belə bir ehtimalı istisna edir.

Sual: Siyasi partiyalar bu rəyi əsas götürərək Konstitusiya Məhkəməsinə müraciət edə bilərlərmi?

Cavab: “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunun 34.1. maddəsinə görə “Hər kəs onun hüquq və azadlıqlarını pozan qanunvericilik və icra hakimiyyəti orqanlarının normativ hüquqi aktlarından Konstitusiya Məhkəməsinə pozulmuş insan hüquq və azadlıqlarının bərpa edilməsi məqsədi ilə şikayət verə bilər.” Siyasi partiyaların Konstitusiya Məhkəməsinə müraciət etmələri üçün Venesiya Komissiyasının rəyinin olması və yaxud olmaması şərt deyildir. Hər bir siyasi partiya Konstitusiya Məhkəməsinə şikayət edərək qanunun Konstitusiyaya uyğunluğunu mübahisələndirə bilər.

Sual: Hakimiyyət təmsilçiləri adətən bildirirlər ki, qanun layihəsi hazırlanarkən Venesiya Komissiyasının çoxsaylı müddəaları nəzərə alınıb. Nəzərə alınmışdımı? Ümumiyyətlə prosedur necə olmalı idi? Qanun layihəsi hazırlanarkən Venesiya Komissiyasına müraciət olunmalı idi, yoxsa qəbul olunduqdan sonra?

Cavab: Düşünmürəm ki, hakimiyyət rəsmiləri dediklərində səmimidirlər. Venesiya Komissiyasının rəyində 1992-ci il qanunu, eləcədə həmin qanuna 2011-ci ildə edilən dəyişikliklərlə bağlı rəyinin verildiyi ifadə edilsə də, yeni qanun layihəsinin hazırlanması prosesində belə bir əməkdaşlıq haqqında heç bir qeyd yoxdur.  Əslində isə, qanun layihəsi öncədən Venesiya Komissiyasına təqdim edilməli və onun rəyi alınmalı idi. Lakin, bu edilməyibsə o demək deyil ki, proses bitib. Qanunun qəbulundan sonra belə bir rəyin hazırlanması prosesin bitmədiyini və qapıların açıq olmasına bir mesajdır.

Sual: Qanunun təkmilləşdirilməsi üçün, eyni zamanda siyasi partiyaların fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması üçün hansı addımlar atılmalıdır? Hakimiyyət hansı addımlar atmalıdırlar? Siyasi partiyalar özlərini qorumaq üçün nə edə bilərlər?

Cavab: Təəssüf ki, elə bir vəziyyət yaranıb ki, partiyaların fəaliyyətlərini yaxşılaşdırmaları artıq onların gücləri daxilində olan məsələ deyil. Resursların əhəmiyyətli dərəcədə tükəndiyi və siyasi apatiyanın mövcudluğu şəraitində onların yaxın gələcəkdə səfərbər olaraq siyasi proseslərə təsir edə biləcək səviyyədə güclənmələrinə ümid yox səviyyəsindədir. Siyasi partiyaların gücü onların elektoratıdır və bu elektoratı hərəkətə gətirməyincə nə özlərini, nə də cəmiyyətin maraqlarını müdafiə etmək iqtidarında ola biləcəklər.