Azərbaycanda Rabitəçilər Günü: Gələcəyə retrofuturistik baxış

İnfokommunikasiya Texnologiyaları (İKT), Yüksək Texnologiyalar (YT) və nəhayət, Rəqəmsal İnkişaf (Rİ) layihələri, görünür, dünya iqtisadiyyatının bir çox sektorlarının sağ qalmasına kömək edir, Hərçənd bu, rəqəmsal texnologiyaların tətbiqi, həmçinin rabitə sektorunda keyfiyyətli xidmətlərin göstərilməsində planetimizin milyardlarla əhalisinə bərabər çıxışı təmin etmək üçün ölkələrdən səriştə tələb edir.

Rabitə sektoru (RS) bizə real sosial, psixoloji və mədəni təsir göstərir və görünür, yeni dünyagörüşü, hazırkı real dünyamızın informasiya mənzərəsini görmək və anlamaq, təbiət və cəmiyyətdəki prosesləri öyrənərkən yeni olan hər şeyi müəyyən edib təhlil etmək bacarığı tələb edir. Rabitə sənayesi işçilərinə münasibəti də xatırlayıram - Radio Günü, rabitəçilərin peşə bayramı Sovetlər ölkəsində təntənəli və hər il mayın 7-də qeyd olunurdu.

Yaxşı haldır ki, BMT Baş Assambleyası Beynəlxalq Telekommunikasiya İttifaqının (BTİ) 2006-cı ilin noyabrında Antalyada (Türkiyə) keçirilən Səlahiyyətli Konfransını nəzərə alaraq 17 May tarixini Ümumdünya İnformasiya Cəmiyyəti Günü (İC) kimi qeyd etmək qərarına gəlib ki, bu da həqiqətən də, rabitə sektoru (RS) və onun bütün sonrakı layihələrinin (İKT, YT və Rİ) vacibliyini göstərir.

17 May Ümumdünya Telekommunikasiya və İnformasiya Cəmiyyəti Günü kimi qeyd olunur. Bu tarix 17 may 1865 — ci ildə Parisdə dünyanın ilk Beynəlxalq Teleqraf sazişinin imzalanması və 1932 - ci ildən Beynəlxalq Telekommunikasiya İttifaqına (Rusiya üzrə-Beynəlxalq Telekommunikasiya İttifaqı) çevrilən və Cenevrədə (İsveçrə) yerləşən Beynəlxalq Teleqraf İttifaqının qurulması ilə əlaqədardır.1932-ci ildən Beynəlxalq Telekommunikasiya İttifaqına (Rusiyada - Beynəlxalq Telekommunikasiya İttifaqı) çevrilən və Cenevrədə (İsveçrə) yerləşən Beynəlxalq Teleqraf İttifaqı yaradılıb. Bu gün dünyamız rabitə sektorunun analoqdan rəqəmsala keçidini aktiv şəkildə tamamlayır, inanılmaz imkanlarla böyük potensial açır, amma biz bu texnologiyaların təhlükələri ilə də üzləşirik: “rəqəmsal senzura”, “rəqəmsal bərabərsizlik”, “ kibertəhlükə”, internetdə insan hüquqlarının pozulması və s.

Görünür, ona görə ki, dünyada innovativ inkişaf və rəqəmsal kommunikasiya strategiyalarını mənimsəmədən və uyğunlaşdırmadan bir sıra “hazır həllər”in kor-koranə tətbiqi qaydalarından istisna tələb olunur. Axı, rabitə sektorunun  inkişaf konsepsiyası dünyanın inkişaf etməkdə olan ölkələrinin bütün telekommunikasiya operatorları üçün ən vacib məsələdir və bu, rabitə sektorunun düzgün planlaşdırılması, layihələndirilməsi və proqnozlaşdırılması üçün zəruridir.

Biz, yəqin ki, rabitə sektorunu “kağız layihələr” üçün sınaq meydançasına çevirməməliyik!

Bəlkə, buna görə də rabitə sektorunun səmərəliliyini artırmaq üçün Azərbaycanın 30 illik müstəqilliyindən sonra sənaye rabitə institutlarına (təhsil, layihə və elmi tədqiqat) və ya “üçü birində” Nəqliyyat və Rabitə Universitetinə ehtiyac var?

Sual olunur, rəqəmsal texnoloji innovasiyalarla ayaqlaşmaq üçün kim rabitə sektorunda bütün dünya tendensiyalarını təkbaşına izləyə biləcək? Axı, məsələn, Azərbaycanda bununla sistemli, əsaslı şəkildə məşğul olmağa borclu olan sektoral nəqliyyat və rabitə institutu yoxdur (və biz 30 ildən çoxdur, 1992-ci ilin iyununda Rabitə Nazirliyində bu Universitetin yaradılması ideyasını illərdir ləngidirik)?.
 

Belə bir universitetin olması (“üçü birində” funksiyası ilə) Azərbaycanın rabitə sektorunda bizi mövcud vəziyyətdən çıxarmağa qadir olan öz “rəqəmsal texnologiya” istehsalçılarımızı yaratmağa kömək edərdi.

Görünür, ölkənin rabitə sektorunun tək inzibati rıçaqları ilə (qurumlar olmadan) nəyəsə nail olmaq (məsələn, 2015-ci ilin payızı nümunəsi) çətindir, lakin yüksək səviyyəli mütəxəssislər varsa, rabitə sektorunun xüsusiyyətlərini başa düşmək mümkündür. Əks halda rabitə sektorunun administrasiyası onun arxasında (rabitə müəssisələrində), xüsusən də özəlləşdirmədən sonra nələr baş verdiyini bilməyəcək.

Beynəlxalq Telekommunikasiya İttifaqı (BTİ) hələ də istənilən ölkədə telekommunikasiyanın inkişaf səviyyəsini ölkədəki mobil telefonların və ya peyk qoşulmalarının sayına görə deyil, hər 100 nəfərə düşən stasionar (stasionar) telefon aparatlarının (ST) sayına görə müəyyən edir. Bəli, görünür, bu, əhali üçün ən əlçatan və ən ucuz rabitə və internet xidmətləri növüdür və MDB ölkələrinin Regional Rabitə Birliyinin (RRB) 2016-cı il üçün dərc olunmuş son statistikasına əsasən, Azərbaycanda vəziyyət (əhali baxımından Belarusa yaxındır) bu parametrdə onlardan iki dəfə pisdir (11 MDB ölkəsi arasında belaruslar birinci, biz isə 7-ci yerdəyik). http://www.rcc.org.ru/

Rabitə sektorunda xüsusi narahatlıq doğuran hal ölkənin regionlarındakı (kənd rabitəsi) vəziyyətdir ki, burada telefon təminatı paytaxt (Bakı) ilə müqayisədə bir neçə dəfə pisdir və bu da potensial xarici investorların rabitə sektorunun özəlləşdirilməsinə marağını kəskin şəkildə azaldır və kənd sakinlərinin yüksək keyfiyyətli və ucuz rabitə xidmətləri və internet hüquqlarını pozur. Odur ki, bizə ən azı aşağıdakı beş istiqamət üzrə BTİ-nin tövsiyələri əsasında onların gələcək inkişaf mərhələlərini nəzərə alaraq rabitə sektorunun inkişafı üçün öz milli uzunmüddətli konsepsiyalarımız lazımdır: texniki siyasət; maliyyələşdirmə; idarəetmə; kommersiya və kadrlar. Amma əsas məsələ, görünür, rabitə sektorunun təhlükəsizliyidir (kiberhücumlardan), bu məsələ xaricdə deyil, Bakıda (neft və qaz məsələsində olduğu kimi) həll edilməlidir!.

Baxın, yəqin ki, bir-iki ildən sonra Qərbdə telekommunikasiyanın ən mühafizəkar hissəsi - son mil (fərdi və periferik qurğular üçün naqillər və kabellər) keçmişdə qalacaq. Üstəlik, Avropada simsiz İnternetə çıxış 80%-dən çox ola bilər və planetimizdə distant təhsilin (DL) payı tezliklə məktəblərdə, kolleclərdə və universitetlərdə bütün təhsilin 50%-nə çatacaq.

Buna görə də dünya insanlar, robotlar və istehsal arasında yeni münasibətləri tənzimləyən qanunlar qəbul etməyə məcbur olacaq (onların hüquqlarını, vəzifələrini və s. nəzərə alaraq).

Çoxlu sayda robotlar sayəsində insan bədəni artıq müəyyən bir forma alır ki, burada daxili orqanlarımız, yəqin ki, daha keyfiyyətli kiber cihazlarla əvəzlənəcək və nano-maşınlar, görünür, birbaşa beynimizə implantasiya ediləcək və özbaşına beyin hüceyrələrindən gələn siqnalların girişi və çıxışını həyata keçirəcək  (artıq “Neuralink” şirkəti insan beyninə implant yerləşdirib - https://minval.az/news/124371814), bu virtual reallığa gətirib çıxaracaq (deyin ki, bu fantastika filmlərindən deyil!).

Buna görə də, şübhə yoxdur ki, qlobal iqtisadiyyatda yalnız çeviklik, mərkəzsizləşdirmə, alternativlər və rəqəmsallaşma real rəqabət mühiti yaradacaq və Azərbaycan iqtisadiyyatının sektorlarımızda rəqəmsal inkişafın həyata keçirilməsini başa çatdıracaq.

Belə görünür ki, Azərbaycanın rabitə sektorunu yalnız tələsik layihələr və mərkəzlər, alınmış texniki vasitələr üzərində, milli qurumlar, istehsalçılar, davamlılıq və peşəkarlar olmadan, yalnız “mexaniki montajçılar və ya istifadəçilər” kimi qurmaq mümkün deyil. Görünür, biz yeni rəqəmsal informasiya eramıza qədəm qoymuşuq, burada ölkəmizin gələcək inkişaf səviyyəsi təkcə demokratiya, insan hüquqları və ya ÜTT-yə daxil olmaqda irəliləyişlə deyil, həm də istisnasız olaraq Azərbaycan iqtisadiyyatının “rəqəmsal inkişaf” səviyyəsi ilə ölçüləcək. Bəli, deyəsən, rəqəmsal qarşılıqlı əlaqə və qarşılıqlı hesablaşmanın iqtisadiyyata maksimum təsiri üçün ölkənin rabitə sektorunun  fəlsəfəsinin və yerinin tanınmasının vaxtı çatıb.

İqtisadiyyatın Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyinin tabeliyində olan sektorlarında (hissələri) əlaqə iki sahənin birləşməsi ilə bağlı oldu: rabitə (Rabitə Nazirıiyi) və nəqliyyat (Nəqliyyat Nazirliyi) vahid və çox vacib sahəyə çevrildi, orada texniki xidmətin regional kadrlar İcra hakimiyyəti tərəfindən (yerlərdə) deyil, sahənin texniki mərkəzləri (RİNN) və RS müəssisələri rətəfində idarə edilməli və təyin edilməlidir.

Görünür, gələcəkdə rabitə sektorunda aşağıdakı təcili vəzifələrinin: iki əlaqəli sektorun əlaqəsi üçün vahid texnoloji layihə normalarının hazırlanması ilə rabitə sektoru üçün bütün tələb olunan həllərin inventarlaşdırılması, texniki ekspertizası və uyğunluğu (nəqliyyat və rabitə) bu birləşmiş sənayenin iqtisadi və kommersiya rentabelliliyi üçün “üçü birində” institut (Universitet) vasitəsilə həlli tələb olunur.

Rabitə sektorunun fəlsəfəsi isə məşğulluq və peşəsindən, yaşından və cinsindən, yaşayış yerindən və vətənimizin paytaxtına olan məsafəsindən asılı olmayaraq, Azərbaycanda Bakı şəhəri və ölkənin bütün ərazisində istehlakçımıza bütün növ rabitə xidmətlərindən real bərabər şəkildə istifadənin əlçatan olmasıdır. Görünür,  Azərbaycan kimi dünyanın inkişaf etməkdə olan ölkələrində iqtisadi sahələrin inkişaf səviyyəsi onunla deyil, hazır rəqəmsal texnologiyaların təbii ehtiyatlar hesabına alınması, ölkədə gəlirlərin bu qədər artması (yaxud rabitə xidmətlərinin tariflərinin artırılması) ilə qiymətləndirilir. Amma o, ölkənin öz milli mütəxəssis kadrların səyi ilə öz gələcəyini yarada və istehsal edə bilməsi ilə ölçülür. Estoniya, Cənubi Koreya, İsrail, Türkiyə və s olduğu kimi.

Bəlkə, elə buna görə də ölkənin Rabitə İdarəsinin özündə (Rabitə Nazirliyinin varisi) yüksək səviyyəli rabitəçilər olmalıdır. Kadrlar “kiməsə yaxınlıq” prinsipi ilə deyil, ixtisas səviyyəsi ilə seçilməlidir. Rabitə Nazirliyinin on müəssisə rəhbəri iki ildir istintaq altındadır, Rabitə şəbəkələrində nə baş verdiyini anlamaq və 2015-ci ilin biabırçı payızındakı hadisələrlə üzləşməmək üçün buna ehtiyac var. Görünür, bizim də öz texnoloji prosedurlarımıza, kompüterlərimizin, smartfonlarımızın və onlar üçün proqram təminatının ixtiraçılarına, funksional robotların və çoxməqsədli dronların konstruktorlarına, ağıllı şəbəkələrin montajçılarına... ehtiyacımız var.

Yaxud da (Salvadordakı kimi) ölkə prezidentinə təslim olmalı və bütün növ innovasiyalara, süni intellektə və s. vergiləri ləğv etməklə bütün növ korrupsiyaya qalib gəlməliyik.  https://haqqin.az/news/307498    

Ölkədə müştərək beynəlxalq operatorların, istehsalçıların (ULDUZ zavodu çoxdandır ki, yoxdur) və provayderlərin olmasının vaxtı çatıb, əks halda hər şey “Bakteleqraf” və “Azeurotel”də olduğu kimi rabitə sektorunun inkişafının təbii fəlsəfəsinə müdaxilə etməklə baş verə bilər  Görünür, Azərbaycanın ən son texnologiyaların istehsalında iştirakı da tələb olunur (Estoniyanın “Skype” ilə etdiyi kimi) ki, biz bu yeni texnologiyaların mexaniki istifadəçisi olmayaq, ən əsası isə rabitə sektorunun mühafizəsi və təhlükəsizliyinin təmin edilməsi vəzifələrini xarici təşkilatlara verilməsin.

Xarici istehsalçıların maliyyə marağı isə daha çox Azərbaycan kimi inkişaf etməkdə olan ölkələrdə öz yeni işlərinin tətbiqindən qazanc əldə etməyə yönəlib, onlar bizi uzun illər texnoloji asılılıqda qoyur. Amma 02.01.2013-cü ildən hətta Azərbaycan Prezidentinin ölkədə İnformasiya Texnologiyaları Universitetinin (mənim fikrimcə, Azərbaycan Nəqliyyat və Rabitə Universiteti) yaradılması kimi zəruri və son dərəcə mühüm sərəncamı gerçəkləşmədi.
http://www.1news.az/chronicle/20130201070925638.html  

Görünür, “Azeurotel” Birgə Müəssisəsini (ölkədə ilk özəlləşdirilmiş milli telekommunikasiya operatoru ola bilər) xatırlamaq lazımdır və görünür, burada çox şey rəqabətin olmaması və qiymətlərin şəffaf qiymətləndirilməməsi ilə bağlıdır (hərçənd proses 29 mart 2001-ci ildə başlayıb).

Göründüyü kimi, “şəffaf özəlləşdirmə” sadə alqoritmlərə uyğun aparılmalıdır:

• Özəlləşdirmənin başlama və bitmə tarixləri ilə bağlı açıq və şəffaf qərar;
• “yuxarıdan gələn fərman”la deyil, özəlləşdirmə üzrə sahə komissiyaları;
• Açıq rəqabət (o cümlədən xarici investorlar arasında) və s.

Yəqin ki, məmurlarımızı dövlət rabitə müəssisələrinə təsirdən məhrum etmək (MTN və Rabitə Nazirliyində 2015-ci ilin payızında baş vermiş hadisələr barədə mətbuatda yazılmışdı) və məntiqi ardıcıllıqla müəyyən bir siyasətə əməl etmək lazımdır: rabitə sektorunun müstəqil tənzimləyicisinin olması (dövlət orqanlarından kənar), real liberallaşma, demonopoliya və yalnız sonda özəlləşdirmə.

Yəqin ki, ölkənin nəqliyyat və rabitəsinin qeyri-dövlət tənzimləyicisi tərəfindən idarə olunması, Azərbaycanın istənilən fiziki və hüquqi şəxsləri tərəfindən ölkədə xüsusi rabitə şəbəkələrinin yaradılması üçün rabitə sektorunda alternativ və rəqabətin təmin edilməsi tələb olunur.

Görünür, rabitə sektorundan  kənarda müstəqil tənzimləyicinin olması qarşılıqlı əlaqənin və qarşılıqlı hesablaşmaların şəffaflığının zəmanətidir. Ölkədə rabitə sektorunun dövlət strukturlarının birləşdirilməsi isə, görünür, sektorun özəlləşdirmə üçün resurslarının idarə olunmasında, sadəcə, dekorativ proseslərdir (https://haqqin.az/news/231301).

Görünür, rabitə sektorunda “şəffaf özəlləşdirmə”nin ləngiməsi rabitəçiləri yüksək maaşdan məhrum edir, keçmişdə Rabitə Nazirliyi üçün inventarlaşmanın olmaması şəhərlərarası danışıq mərkəzlərinin, poçt şöbələrinin, ölkənin rabitə mərkəzlərindəki binaların, o cümlədən kafedra filiallarının, “Soyuzpeçat”ın və dükanlarının yerlərinin mənimsənilməsi və 2015-ci ilin unudulmaz payızı (MTN və Rabitə Nazirliyinin işi) kimi bir tamaşa idi, buna görə də illər sonra Azərbaycanda, RS-də hər şey yenidən özəlləşdirilməli olacaq.

Amma əsas odur ki, informasiya dünyamızı həqiqətən rəqəmsal kommunikasiyalar, media və onların törəmələri – İnternetdə sosial şəbəkələr, bütün dünyada insanlar və təşkilatlar arasında münasibətləri təmin etmək üçün şəffaf beynəlxalq rəqəmsal texnoloji resurslar, telekommunikasiya, media və bütün bəşəriyyət arasında eyni dərəcədə əlçatan qarşılıqlı əlaqə vasitəsi kimi idarə edən rabitə sektorunun fəlsəfəsinin tanınmasını görməkdir.

Ona görə də ölkənin rabitə sektorunun texniki siyasətinə İnformasiya Cəmiyyəti kontekstində baxmaq lazımdır, axı biz artıq üçüncü dəfədir ki, Rabitə Administrasiyasının adını Rabitə Nazirliyinin varisinə dəyişmişik (görünür, İKT, Yüksək Texnologiya və Rəqəmsal İnkişaf layihələrinə görə).

Görünür, biz dünyanın inkişaf etmiş ölkələrindən və onların xarici istehsal şirkətlərindən intellektual hüquqların ödənilməsi yolu ilə rəqəmsal texnologiyaların öz-özünə gəlməsini gözləyirik, öz istehsalçı institutlarının (təhsil, layihə və tədqiqat) olmaması Azərbaycan kimi inkişaf etməkdə olan ölkələrdə rabitə sektorunda geriləmələrə səbəb ola bilər.

Yəqin ki, Rabitə İşçiləri Günü - 17 May - Ümumdünya İnformasiya Cəmiyyəti Günü bəşəriyyətin qarşılıqlı əlaqə vasitələrinə, mətbuat azadlığına, özünü ifadə etmə vasitələrinə bərabər çıxışın dünyaya illik xatırladlkmasıdır və rabitə və kütləvi kommunikasiya sektorunda peşəkar işçilərin xatirəsinə ehtiramdır.

Göründüyü kimi, istəsək də, istəməsək də ölkənin rabitə sistemi inkişaf yolundadır (Allaha şükür), burada yeni rəqəmsal texnologiyalar və mərkəzlər tətbiq edilir, lakin təəssüf ki, sənaye institutlarının (təhsil, layihə və elmi-tədqiqat) olmaması səbəbindən dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində kənar şirkətlər tərəfindən bir qayda olaraq öz mənfəətləri üçün diktə edilir.

Azərbaycanda rabitə texnologiyasının təkamülü isə 1868-ci ildə teleqrafın tətbiqi və Merkuryevskaya küçəsi boyunca Bakı Poçt İdarəsi və Teleqrafının binası ilə başladı, sonra o Şahumyan küçəsi 33, (1929-cu ildən), daha sonra Azərbaycan prospekti (1990-cı ildən), 2008-ci ildən isə Zərifə Əliyeva küçəsi 77, (keçmiş 33) oldu, burada uzun illər Bakı Poçt idarə, BakTeleqraf və Rabitə Nazirliyi, indi isə Azərbaycanın Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyi (lakin açar RABITƏ sözü olmadan) yerləşir.