Ekspert: �Rusiya NATO gəmilərinin Xəzərə çıxmasına qadağa qoyulmasına nail oldu�

Beş Xəzəryanı dövlət - Azərbaycan, Rusiya, Qazaxıstan, Türkmənistan və İran arasında 22 ildir davam edən mürəkkəb danışıqlar avqustun 12-də Aktauda fenomenal uğurla başa çatdı. Beş prezident Xəzərin statusuna dair yekun Konvensiyanı imzaladı. Sənəddə dəniz dövlət sərhədləri, ümumi su ərazisi, ekologiya, karbohidrogenlərin hasilatı, balıq ovu haqqında razılığa gəlinib. Bu sənəddə ən əsas olan dəniz sərhədlərinin razılaşdırılmasıdır.

Beştərəfli müqavilənin fenomenallığı ondadır ki, mübahisələrə baxmayaraq, Xəzəryanı ölkələrin heç biri qonşuları ilə münaqişə yaratmadı və dəniz sərhədlərinin nizamlanmamasından bir nəfər belə ölmədi. Hətta Azərbaycan və Türkmənistan dəniz neft yataqlarının mənsubluğu barədə vahid fikrə gəlməyəndə və dənizə hərbi gəmilər çıxanda da atəş səsləri eşidilmədi. Hər şey dinc yolla həll edildi.

Prezident İlham Əliyev Konvensiyanı "tarixi" adlandırıb.

"Atlas" Araşdırmalar Mərkəzinin direktoru Elxan Şahinoğlu imzalanmış Konvensiyanı "Xəzərin Konstitusiyası" adlandırır. Bundan sonra Xəzər nə göldür, nə dəniz. Planetin unikal nəhənğ hövzəsidir. Ona görə dəniz deyil ki, okeana çıxışı yoxdur, ölçüsünə görə isə göl sayılmır.

Beş ölkənin qarşılaşdığı çətinliklərə toxunan politoloq diqqəti İran amilinə yönəldib. İran uzun illərdir ki, dəniz ərazisinin bərabər bölünməsinə israr edib. Tehran bu mövqedən çəkilərək yekun sənədə yol açdı. Bundan sonra hər ölkə 15 dəniz mili enində sahil zolağından istifadə edəcək. Bu ölkələr 10 mil zolağında balıq ovlaya biləcəklər, qalan dəniz ərazisi isə ümumi hesab olunur. Ancaq bu, Xəzərin su səthinə aiddir.

Dənizin dibi ilə boru kəmərləri çəkilə bilər, lakin bu, tərəflərin razılığı, Xəzəryanı ölkələrə məlumat verilməklə və ətraf mühitin mühafizəsi şərtilə həyata keçirilə bilər. Azərbaycan və Türkmənistan dənizin dibi ilə Transxəzər boru kəmərini çəkə bilər.

Xəzəryanı ölkələr digər dövlətlərin öz hərbi gəmilərini Xəzərə çıxarmasına icazə verməmək barədə öhdəlik götürüblər. Xəzəryanı ölkələrin hərbi əməkdaşlığı isə daimi əsaslarla olacaq. Bu bəndlər İran və Rusiyanın maraqları üçün vacibdir, çünki bu ölkələr NATO və ABŞ-ın Azərbaycan və Qazaxıstan vasitəsilə Xəzərə çıxmasına əngəl olacaqlar.

İndiyədək Bakı və Astana ABŞ və NATO ilə dəniz əməkdaşlığı ilə məhdudlaşıb. Bu əməkdaşlıq Xəzərdə NATO gəmilərinin və logistik sxemlərin olmasında özünü göstərib. Bu, Tehran və Moskvanı qorxudurdu, Konvensiyaya bu maddənin daxil edilməsinə təkidləri də buradan irəli gəlir.

Xəzərin hüquqi statusunun müəyyən edilməsi və mübahisələrin dayandırılması Çinin Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yoluna marağını stimullaşdıra bilər ki, bu da Azərbaycan üçün çox vacibdir. Avropaya Çin yük trafikinin 10%-ni bu yola cəlb etmək yetərlidir ki, yol tam gücünü alsın.

E.Şahinoğlu Konvensiyadakı əsas çatışmazlığı qeyd edir: hövzənin dibi barədə fikir ayrılığını müəyyən etmədi. Xəzərin dibi müvafiq sənədlər imzalanmaqla beynəlxalq qanuna əsasən bölünməlidir. Xəzərin dibinin müəyyən edilməsi Azərbaycanın bu regionda ən böyük problemidir. Bakı Rusiya və Qazaxıstanla ikitərəfli sazişlər imzalayıb. Ancaq İran və Türkmənistanla sazişlər yoxdur.

E.Şahinoğlu Xəzər məsələsində İranın güzəştə getməsinin səbəbini Amerikanın sanksiyalarının nəticəsində ölkənin mürəkkəb siyasi və iqtisadi vəziyyətilə izah edir. Qərb şirkətləri İranı tərk ediblər, ölkədə sərbəst pul vəsaiti yoxdur, müttəfiqlər də yoxdur. Odur ki, İran israrçı mövqeyini davam etdirə bilmədi. Yeni vəziyyət Bakı üçün imkan yaradır ki, iranlıların dənizin dibinin bölünməsi üzrə ümumi prinsipləri müəyyən etməsinə nail olsun. Bakı Tehranı ikitərəfli saziş imzalamağa razı salmalıdır. Amerika sanksiyalarına baxmayaraq, Bakı İranla əməkdaşlıqdan imtina etmir, bura qonşu ölkəyə Azərbaycan investisiyaları da daxildir. Bunun da əvəzində Tehran Bakı ilə Xəzərin dibi haqqında ikitərəfli saziş imzalamalıdır. Əks halda Azərbaycan-İran münasibətləri ideal olmayacaq, politoloq hesab edir.

Bundan sonra Azərbaycanın Türkmənistanla saziş perspektivi daha real olacaq. Əgər Aşqabad Avropaya qaz nəql etmək niyyətindədirsə Bakı ilə razılaşmalı və Xəzərin dibi ilə boru kəmərinin çəkilişini sürətləndirməlidir. "Kəpəz" (Türkmənistanda "Sərdar" adlanır) mübahisəli yataq isə iki ölkə tərəfindən birgə istismar edilə bilər. Beləliklə, Azərbaycan və Türkmənistan məsələni həll etmiş olur. Azərbaycan-Türkmənistan Transxəzər boru kəməri təkcə bu ölkələrə yox, həm də Türkiyə, Avropa İttifaqı və ABŞ-a lazımdır.

İmzalanmış Konvensiya və Bakı, Tehran və Aşqabad arasında yeni ikitərəfli sazişlər perspektivi yeni regional formatı: Azərbaycan, Rusiya, Qazaxıstan, Türkmənistan, İran gücləndirir. Bu format hamıya sərfəli instituta çevrilə bilər. Yeni regional konstruksiya beş dövlət arasında növbəti əməkdaşlıq formatına yol açır", - "Atlas" Araşdırmalar Mərkəzinin direktoru hesab edir. -0-