Azərbaycanın demoqrafik göstəricilərinin retrospektiv və perspektiv təhlili

2015-ci ilin devalvasiyasından sonra Azərbaycanda çətinləşən yaşam şərtləri ölkə əhalisinin demoqrafik göstəricilərinə də neqativ təsirlərini edib. Belə ki, əhalinin təbii artımında 2011-ci ildən başlayan enmə son 3 ildə daha sürətli templə müşahidə olunmaqdadır.

Dövlət Statistika Komitəsinin son açıqlamalarına görə, bu ilin əvvəlindən ölkə əhalisinin sayı 52427 nəfər və ya 0,5 faiz artaraq 2018-ci il sentyabr ayının 1-i vəziyyətinə 9 milyon 950 min 512 nəfərə çatıb. Halbuki, ötən il Azərbaycan əhalisinin təbii artım tempi 0,9 faiz olub. Əhalinin təbii artım tempini aşağı düşməsi doğum və ölümün ümumi əmsallarının pisləşməsi ilə bağlıdır.

Doğum əmsalının aşağı olması isə ümumi nəsilvermə (fertillik) əmsalının kiçilməsi ilə bağlıdır. Bu əmsal reproduktiv dövr (15-49 yaşlı) ərzində bir qadı­nın orta hesabla neçə uşaq doğa bildiyini göstərir.

Ölkədə ölümün cavanlaşması isə doğulanda gözlənilən ömür uzunluğunun azalmasına gətirib çıxarır. Son illər ana bətnində olan qız uşaqlarına görə abortların kütləviləşməsi demoqrafik inkişaf üçün vacib olan brutto-təkrar istehsal əmsalını da pisləşdirir. Bu əmsal reproduktivlik dövründə bir qadının orta hesabla doğduğu qız uşaqlarının sayını və doğulan uşaqların müəyyən vaxtdan sonra yeni valideyn nəs­li ilə əvəz edilməsini gös­tərir.

Əhalinin təkrar istehsalının brutto-əmsalı doğumun nəsil­vermə əmsalı kimi hesablanır, lakin ondan fərqli olaraq he­sab­lamada yalnız qızlar nəzərə alınır. Bu göstəricinin 2012-ci ildəki 1,1 səviyyəsindən 2017-ci ildə 0,9 səviyyəsinə enib.

Əgər bu əmsal 1,0-ə bərabərdirsə, onda doğum və ölüm nis­bətləri əhalinin sadə təkrar istehsalını təmin edir. Əgər netto-təkrar istehsal əmsalı 1,0-dən az və ya çoxdursa, bu o deməkdir ki, əhalinin təkrar istehsalı daralır, yəni uşaq nəslinin sayı valideyn nəslinə nisbətən azlıq təşkil edir və ya sayca uşaq nəsli valideyn nəslinə nisbətən çoxluq təşkil edir. Hazırda Azərbaycan bu fazaya daxil olub.

Baxmayaraq ki, 1989-cu illə müqayisədə Azərbaycanın əhalisi 40,7 faiz artıb, gürcülər 31,44 faiz, ermənilər isə 9,12 azalıb. Lakin, 2011-ci ildən başlayaraq ölkəmizdə əhalinin artım tempi aşağı düşməsinin tendenisya xarakter alması getdikcə bu sahədəki vəziyyəti gərginləşdirir. Belə ki, 2011-ci əhalinin təbii artımı 122310 nəfər, 2012-ci ildə 119452, 2013-cü ildə 118288, 2014-cü ildə 114855, 2015-ci ildə 111513 nəfər, 2016-cı ildə 102816 nəfər, 2017-ci ildə 86932 nəfər olub.

Göründüyü kimi, 2011-ci illə müqayisədə 2018-ci ildə əhalinin illik təbii artımında 35378 nəfər azalma qeydə alınıb. Təbii artımın azalması dinamikasında əsas sınma nöqtəsi 2015-ci ilə təsadüf edir, həmin ilə müqayisədə azalmanın miqdarı 28581 nəfər olub.

2012-2017-c illər üzrə əhalinin təbii artımının, ölənlərin və yeni doğulanlarının sayının dinamikası aşağıdakı şəkildə təqdim olunur.

Şəkil 1. Azərbaycanda təbii artım, doğulanların və ölənlərin sayı

Şəkil 1-dən göründüyü kimi, ökənlərin sayında artım dinamikası müsbət, doğulanların sayında isə mənfidir. Beləliklə də təbii artım dinamikasında da azalma müşahidə olunur. Bunun başlıca səbəblərindən biri də Azərbaycanda ümumi nəsilvermə (fertillik) əmsalının pisləşməsidir. Bu əmsal təhlil olunan dövrdə 2,3-dən 1,9-a düşüb. Bu dəyişikliyin qrafiki təsviri şəkil 2-də təqdim olunur.

Şəkil 2. 2012-2017-ci illərdə Azərbaycanda ümumi nəsilvermə (fertillik) əmsalı

Şəkil 2-dən göründüyü kimi, orta hesabla bir qadının doğum qabliyyəti son 6 ildə 2.3-dən 1.9-a düşüb. Bu göstəricini 2-dən aşağı olması bir müddətdən sonra əhalinin artımının azalmasına gətirib çıxara bilər. Hesablamalar göstərir ki, əhalinin təbii artımı bu templə azalarsa onda yaxın 10 ildə Azərbaycan əhalisinin artımı dayanacaq və əhalinin təbii artımı azalma fazaına daxil olacaq.

Hazırda isə Azərbaycan əhalisi 10 milyona yaxınlaşır. Hesablamalara görə, 10 milyonuncu uşaq Azərbaycanda gələn ilin ortalarında doğulacaq. Şəkil 3-də son 7 ildə əhaliinin sayı təqdim olunur. Bu ilin göstəricisi proqnozu xarakterizə edir.

Şəkil 3. 2012-2018-ci illərdə Azərbaycan əhalisinin sayı

Şəkildəki göstəricilərin təhlili göstərir ki, ölkə əhalisi artsa da, onun tempi hər il özündən əvvəlki illə müqayisədə, eləcə də təhlil üçün götürülmüş baza ili - 2012-ci ilə nisbətən azalmaqadır.

Ekpert qiymətləndirmələrinə görə, əhalinin təbii artımındakı enişin başlıca səbəbi ölkədə boşanmaların, qız uşaqlarına görə abortların sayının artması, 2015-ci ildən başlayaraq yaşam şərtlərinin pisləşməsinə baxmayaraq dövlətin uşaqlara qayğısının dəyişməməsinin, ölənlərin sayının artması və ölümün cavanlaşması, eləcə də xaricə miqrasiyanın çoxalmasıdır.

Hesab edirəm ki, Azərbaycan höküməti xüsusilə də ana bətnində erkən aşkar olunan qız uşaqlarına görə abortların qarşısının alınması üçün maarifləndirici və tənzimləyici tədbirlərə təxirə salınmadan başlamaldır.

Bununla yanaşı, təklif edirəm ki, son illərin inflyasiyasını və uşaqların yaşayış minimumun bahalaşmasını nəzərə alaraq ölkəmizdə uşağın anadan olmasına görə birdəfəlik müavinətin məbləği də ən azı 2 dəfəyədək artırılmalıdır.

Məlumat üçün qeyd edim ki, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2013-ci il 29 avqust tarixli 973 nömrəli Fərmanı ilə 2013-ci il 1 sentyabr tarixindən 90 manat müəyyənləşdirilib. Müqayisə üçün qeyd edim ki, 3 uşağa görə birdəfəlik yardım Almaniyada 588 avro, Danimarkada 733 dollardır.

Bununla yanaşı, hesab edirəm ki, 18 yaşına qədər olan uşaqlar dövlətin hesabına məcburi tibbi sığorta paketinə malik olmalıdırlar. Bundan başqa, ailənin gəlirləri və ödənilən vergilərlə uşaqların sayı arasında da əlaqə yaradılmalı, aztəminatlı ailələrə, atasız və ya anasız uşaqlara xüsusi qayğı paketləri təqdim olunmalı, uşaqların sayına görə işləyənlər üçün gəlir vergisinin ödənilməsində güzəştlər tətbiq edilməlidir.