2025-ci ilin dövlət büdcəsində və qəbul olunan digər sosial-iqtisadi qanunlarda insan amili…

Milli Məclisin dekabrın 16-da keçirilən plenar iclasında "2025-ci il dövlət büdcəsi haqqında" qanun layihəsi III oxunuşda müzakirəyə çıxarılaraq qəbul olunub.

2025-ci ildə dövlət büdcəsinin gəlirlərinin 38 milyard 356 milyon manat (2024-cü ilin təsdiq olunmuş proqnozuna nisbətən 5,4 % çox), xərclərinin isə 41 milyard 407,6 milyon manat (4,2 % çox) olacağı gözlənilir.Son nəticədə büdcədə ÜDM-in 2,36 %-i səviyyəsində - 3 milyard 51,6 milyon manat həcmində kəsir yaranmalıdır. Bu isə illik müqayisədə 9 % azdır.

Milli Məclis həmçinin "Vergi Məcəlləsində dəyişiklik edilməsi haqqında", “2025-ci il üçün yaşayış minimumu haqqında”, Dövlət sosial müdafiə fondunun (DSMF) 2025-ci il büdcəsi haqqında” qanun layihələrini III oxunuşda qəbul edib.

20255-ci ilin dövlət büdcəsi, eləcə də qəbul olunan digər iqtisadi qanunlar insanyönümlüdürmü?

İqtisadçı ekspert Rövşən Ağayev mövzu ilə bağlı ASTNA-nın suallarına cavab verib.

* * *

Sual: Rövşən bəy, Milli Məclisin iclasında "2025-ci il dövlət büdcəsi haqqında" qanun layihəsi III oxunuşda müzakirəyə çıxarılaraq qəbul olundu. Bu büdcəni ümumiləşdirsək, necə qiymətləndirərsiz? Bu dəfəki büdcənin ötən ilkilərdən əsas fərqi nədir?

Cavab: Büdcənin nə gəlir, nə də xərc strukturu baxımından köklü fərqi yoxdur. Xərclər də yenə də müdafiə, təhsil, sosial müdafiə və investisiya xərcləri, gəlirlərdə isə mənfəət vergisi, ƏDV və Dövlət Neft Fondundan daxilolmalar üstünlük təşkil edir.

Lakin hər 2 istiqamət üzrə artım var. Dövlət büdcəsinin gəlirləri 1,9 mlrd. manat və ya 5,2% artaraq 38,3 milyard manata, xərclər isə 1,7 milyard manat yaxud 4,2% genişlənərək 41,4 milyard manata çatıb.

Sual: Bu dəfə büdcə xərcləri ədalətli paylaşılıbmı? Əsas hədəflər nələrdir?

Cavab: Dünyada büdcə xərclərinin bölgüsü baxımından “ədalətlilik” anlayışının dəqiq ölçüsü yoxdur. Əsas meyar büdcənin prioritetləridir. Yəni hökumət üçün hansı problemlərin həlli daha vacibdir. Xərclərin düzgün prioritetləşdirilməsi cəmiyyətin ehtiyaclarının dəqiq öyrənilməsindən keçir. 2025-ci ilin büdcə xərclərinə baxdıqda, əsas prioritetlər sırasında ilk 3 yerdə 20,3%-lə müdafiə xərcləri, 12% təhsil, 11,6%-lə sosial müdafiə xərcləri gəlir. Sonrakı sırada isə işğaldan azad edilmiş ərazilərin bərpası üçün xərclər gəlir. Bu istiqamətə büdcənin təxminən 10%-nin və ya 4 milyard manat ayrılması proqnozlaşdırılır.

2024-cü illə müqayisə edilsə, müdafiə xərcləri 18%, sosial müdafiə xərcləri 9,6%, təhsil xərcləri 8,7% və səhiyyə xərcləri 7,1% artacaq. Bu istiqamətlərdən yalnız işğaldan azad edilmiş ərazilərin bərpası xərcləri 17% və ya 855 milyon manat məbləğdə azalma ilə proqnozlaşdırılır.  

Sual: Gəlirlər əsasən hardan gələcək? Yenədəmi neft  və qaz gəlirləri hesabına?

Cavab: Gəlirlər əsasən 3 mənbə hesabına formalaşacaq: hüquqi şəxslərin mənfəət vergisi, əlavə dəyər vergisi və Dövlət Neft Fondunun transfertləri. 2025-ci ildə bu 3 mənbə bütün büdcə gəlirlərinin 76%-ni və ya mütləq ifadədə 29,1 milyard manatını təmin edəcək.

Gələn ilin gəlir proqnozuna baxdıqda dövlət büdcəsinin neft-qaz gəlirlərinin bir qədər artdığını görmək olur. Belə ki, 2024-cü ilədə neft-qazdan asılılıq 48,9% idisə, gələn il həmin göstərici 49,1% səviyyəsində gözlənilir. Öz növbəsində Neft Fondunun transfertlərinin dövlət büdcəsində payı 35,2%-dən 37,9%-ə yüksələcək. Əgər 2024-cü ildə Fonddan büdcəyə 12,8 milyard manat ayrılması nəzərdə tutulursa, gələn il həmin məbləğ 14,5 milyard manatadək artırılacaq.  

Sual: Vergi Məcəlləsindəki dəyişikliklər III oxunuşda qəbul edilib. Bu dəfə nələri dəyişiblər?

Cavab: Bu ilki dəyişikliklər içərisində dövlət - özəl sektor tərəfdaşlığı çərçivəsində birgə layihələrə,  bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə sahəsində həyata keçirilən fəaliyyətlərə investisiya qoyuluşu ilə, mədəniyyət sahəsində bəzi fəaliyyətlərlə (teatr, kino, muzey və s.) bağlı vergi təşviqləri var. Bundan əlavə, aqrar bazarlar istisna olmaqla digər bütün bazarlarda icarə əsasında fəaliyyət göstərən sahibkarlarla mülkiyyət sahibləri arasında əmlak müqaviləsinin bağlanması ilə bağlı məcburi tələb qanuvericiliyə daxil edilib. Amma diqqəti ən çox çəkən ən mühüm dəyişiklik mikro və kiçik sahibkarlar üçün bu ilin əvvəlində ləğv edilmiş vergi güzəştinin yenidən bərpa olunmasıdır. Bilirsiniz ki, 2024-cü ilin yanvarından illik dövriyyəsi 200 manatı ötməyən xırda sahibkarlıq subyektləri də digər sahibkarlar kimi öz gəlirlərindən (mənfəətindən) 20% dərəcə ilə vergiyə cəlb edilməyə başladı. Həmin vaxta qədər onlar üçün vergi dərəcəsi 5% idi. Lakin yeni dəyişikliyə əsasən, bir sıra düzəlişlərlə bəzi mikro sahibkarlar fəaliyyətləri üçün 5%-lik dərəcə yenidən bərpa olunur. Amma qeyd olunduğu kimi, bu güzəşt əvvəlki kini heç də bütün fəalyyətləri əhatə etməyəcək. Yeni mexanizmə əsasən, illik gəlirləri 45 min manatı ötməyən bəzi peşə fəaliyyətlərinə aid olacaq. Bura media fəaliyyəti, proqram təminatı hazırlanması, layihə-dizayn və dekorasiya xidməti, tərcümə, reklam, turizm, araşdırma və s. ilə bağlı xidmətlər aidddir.

Sual: Milli Məclis həmçinin gələn il üçün yaşayış minimumunu və ehtiyac meyarını da qəbul edib. Sizcə, yaşayış minimumu və ehtiyac meyarı bir insanın tələbatını ödəmək üçün yetərlidirmi?

Cavab: Yaşayış minimumunun dəyəri 285 manata çatdırılacaq və bu 2024-cü ilə nisəbətən 15 manat və ya 5,5% çoxdur. Bu ilin rəsmi elan olunan 4,4 faiz səviyyəsində illik inflyasiya göstəricisinə baxdıqda, minimum yaşayışın dəyərinin hazırkı indeksləşdirmə səviyyəsi normal görünür. Amma bizdə əsas problem real inflyasiyaya uyğun indesləşdirmə ilə yanaşa istehlak səbətlərinin tərkibidir. Azərbaycan son 15 ildə Dünya Bankının təsnifatında gəlir səviyyəsinə görə yuxarı orta gəlirli ölkə qrupuna keçsə də, hazırkı minimum istehlak səbətlərinin (qida, qeyri-qida və xidmət səbətləri) tərkibi və onlarda nəzərdə tutulan minimum istehlak normalarının səviyyəsi aşağı gəlirli ölkələrin sosial normativlərinə uyğundur. Məsələn, bu gün Azərbaycanda minimum qida səbətində nəzərdə tutulan ət, balıq və meyvə istehlakı normaları Qazaxıstan və Belorusdan geri qalır. Yaxud hazırda dünyada internetlə təminat ən mühüm insan haqqı hesab edilir. Amma bizdə sabit genişzolaqlı aylıq internet paketinin dəyəri bu səbətə daxil edilmir. İnternetdən istifadə bir dəfədə və ya komfortlu yaşayış məsələsi deyil, insanların az qala qida, geyim və digər vacib xidmətlər kimi ən mühüm ehtiyacıdır. Bu baxımdan hazırkı yaşayış minimum təcrübəsi dəyişmədikcə, yalnız inflyasiyaya uyğun indeksləşdirməni kafi hesab etmək çətindir.     

Sual: DSMF-nin 2025-ci il üçün büdcə layihəsi qəbul edilib. Burda yeni nələr var?

Cavab: Fondun büdcəsində təxminən 10%-lik böyümə var. 2025-ci ildə Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun gəlir və xərcləri bir-birinə bərabər olmaqla 7,6 milyard manatdan bir qədər çox olacaq ki, bu da cari illə müqayisədə 726,5 milyon manat çox olacaq. Gəlirlərin artımının təxminən yarısı və ya 368,5 milyon manatı büdcə transfertlərinin genişləndirilməsi hesabına olacaq. Ümumilikdə dövlət büdcəsindən Fonda ayırmalar 1,6 milyard manat təşkil edəcək. Bu, cəmi gəlirlərin 21%-nə bərabərdir. 2024-cü ildə büdcədən asılılıq göstəricisi daha azdır və 18%-ə çatmır.

Fondun xərcləmələrinə gəldikdə, gələn il bütün vəsaitlərin 7,2 milyard manatı və ya 94%-I bilavasitə pensiyaların ödənilməsinə sərf olunacaq. Yerdə qalan vəsaitlər isə əsasən doğuma və uşağa baxıma görə, bir də dəfn üçün müavinətlərə sərf ediləcək.

Sual: Bu layihələrin insanyönümlü olması üçün sizin təklifləriniz nədən ibarətdir?

Cavab: Mənim üçün insanyönümlü büdcə yalnız sosial yükün yüksək olduğu büdcə deyil. Həmçinin o büdcə siz deyən meyara uyğun gəlir ki, insanların ehtiyaclarını bilavasitə onların özündən öyrənən, büdcədə nəzərə alan mexanizmlər işləkdir. Bu, ayrı-ayrı sosial qrupların, məsələn, əllilərin, uşaq və gənclərin, qocaların, qadınların, fermerlərin, müəllim və həkimlərin, dövlət qulluqçularının hər birinin maraqlarını təmsil edən müstəqil ekspert və vətəndaş cəmiyyəti qrupları vasitəsilə onların ehtiyaclarının öyrənilməsini nəzərdə tutur. Buna siz büdcədə ictumai iştirakçılığın təmin edilməsi də deyə bilərsiniz. Təəssüf ki, qeyd olunan mexanizm bizdə işlək deyil.