ABŞ-ın Müstəqillik Bəyannaməsi – 245 il

“Heç nə həqiqi və ayrılmaz insan haqları qədər dəyişilməz deyil”

(Tomas Cefferson, ABŞ-ın III prezidenti, dövlətin yaradıcılarından biri)

ABŞ ABŞ olaraq qalır

Son illər Birləşmiş Ştatlar üçün mürəkkəb olub. Hamı bu ölkədə nə Uotergeyt işinin, nə də hər hansı kataklizm və ifşaların sarsıda bilmədiyi ölkədaxili stabilliyə alışıb. Ona görə də Trampın prezidentliyi dövründə ABŞ üçün reallıq olan bəzi faktlar, yumşaq desək, təəccüb, ya da ən azı anlaşılmazlıq doğurmaya bilməzdi.

Bəli, sözsüz ki, ABŞ daxilində bank və sənaye kapitalı arasında maraqların toqquşması barədə (bütün dünyada da əks olunub) çox danışmaq olar.

Analojı olaraq ölkədə vəziyyəti gərginləşdirən miqrasiya nüansları, yaxud Amerika cəmiyyətini silkələyən “Floyd faktoru” barədə danışmaq olar. ABŞ və Çinin geosiyasi maraqlarının toqquşması və təbii ki, dünya pandemiyasına gətirib çıxaran və güclü planetar siyasi-iqtisadi quruluşu dağıdan COVİD-19 da bu sıradadır.

Bütün bunlarda müəyyən hadisələrin süni mənşəyi baxımından bəzi konspiroloji notlar axtarmayacağıq, lakin ABŞ-da baş verən toqquşmaların (həm siyasi, həm də fiziki) bu böyük dövlətdəki sabitliyi bir qədər pozmağa başladığını etiraf edirik. Ancaq bu gün və indi ölkədə və xarici siyasət perspektivində vəziyyət sabitləşməkdədir. Müəyyən bir mərhələdə (cəmi bir neçə ay əvvəl) bir çox ekspert Vaşinqtonun hər zaman özünə xas olan beynəlxalq səriştəsini itirməsindən danışsa da, bu anda ABŞ öz gücünü qlobal miqyasda nümayiş etdirməyi bacardı.

Şübhəsiz, qlobal geosiyasi mühitdə Çinin rolunun gücləndirilməsi də daxil olmaqla bir sıra böyük dəyişikliklər gedir, lakin hər halda ABŞ beynəlxalq miqyasda bir çox sahədə lider mövqeyini qoruyur. Hadisələrin ABŞ daxilindəki "qarışıqlıq və silkələnmələr"lərin geridə qaldığı (ən azı indiki tarixi mərhələdə) şəkildə inkişafı, bunların Vaşinqtonun dünya məkanındakı rolunun güclənməsinə töhfə verməsi ölkənin güclü təməllərinin olmasını sübut edir. Bunun təməli hər il 4 iyul tarixində ABŞ-da ölkənin Müstəqillik Gününün qeyd olunmasına səbəb olan hadisələrdə görünür.

Tarixin fraqmentləri

4 iyul ABŞ-ın müstəqil və azad bir dövlət olaraq qurulduğu gün sayılır, çünki 1776-cı  ildə  13 ştatın 56 nümayəndəsi Britaniya İmperiyasından ayrılıb müstəqilliyini elan edən Bəyannaməni imzaladı. Bu sənədin tarixdə ilk dəfə xalqın suverenlik prinsipini dilə gətirən dövlət sistemi, həmin mərhələdə hakimiyyətin ilahi mənşəyi haqda hakim nəzəriyyəyə qarşı çıxan sənəd olduğu deyilir.

Həqiqətən, "aşkar" həqiqətlərlə İstiqlal Bəyannaməsi bütün insanların "bərabər",  "öz yaradanları" tərəfindən "həyat, azadlıq və xoşbəxtlik axtarışı" kimi "ayrılmaz hüquqlar" bəxş edilmiş yaradıldığını təsbit etdi. Eyni zamanda, sənəd despotik hökumətin devrilməsi üçün xalqın üsyan haqqını təsdiqlədi.

Buna görə də, Bəyannamənin əsasına qoyulan əsas dəyərlərdən biri kimi  Amerika mənbələri özünü idarəetməni müəyyənləşdirir ki, bu da insanların öz nəzarətlərindən kənarda olan yuxarı orqanların müdaxiləsi olmadan bütün lazımi zəruri funksiyalarını yerinə yetirməsini nəzərdə tutur.

Bu kontekstdə Bəyannamənin müəllifi - Tomas Cefferson özünüidarənin tərifi "təbiət və Tanrı qanunları" tərəfindən insana verilən hüquqların müstəqil və ekvivalent təsdiqlənməsi kimi verilir. Düzdür, bu məsələ ilə bağlı çətin bir razılaşmanın fiksəsi ilə bağlı erkən Amerika tarixi dövründə son hakimiyyət forması üzrə xarici və daxili qarşıdurmalar dəfələrlə ortaya çıxdı.

Bütövlükdə Bəyannamə böyüməli və möhkəmlənməli olan bir dövlətin əsasını qoydu və bütün dünyada istiqlal hərəkatları üçün ilham rolunu oynadı (m.golos-ameriki.ru). O cümlədən, sənəddə yer alan fikirlər 1789-cu il Böyük Fransız İnqilabının ilk aylarında qəbul edilmiş İnsan və Vətəndaş Hüquqları Bəyannaməsinə təsir edib. Sonuncu insanların “təbii və ayrılmaz haqlarının təmin edilməsini” – azadlıq, mülkiyyət, təhlükəsizik və zülmə müqavimət, insanların azad doğulması və onların “azad və bərabər hüquqlu” olmağı davam etməsini aktuallaşdırıb.

Olduqca simptomatikdir ki, Amerikanın banilərinə görə, dini azadlıq olmadan şəxsi azadlıq mümkün deyil. T. Ceffersona ("Dini Azadlıq Qanunu") görə, Ulu Tanrı "ağılı azad yaradaraq”, "onu bu şəkildə qorumaq" arzusunu dilə gətirib və bu səbəbdən də onu "cilovlamanı tamamilə rədd edən şəkildə yaradıb". T. Cefferson insanı nifrət dolu fikirlərin “yayılması üçün pul ayırmağa” məcbur etməyi günah və zülm adlandırıb. Bizim vətəndaş hüquqlarımız dini baxışlarımızdan asılı deyildir, bu səbəbdən hakimiyyətin dünyagörüşü sahəsinə müdaxilə etməsinə icazə vermək, prinsiplər tətbiq etmək və ya yayılmasını məhdudlaşdırmaq (səhv hesab etməklə), dini azadlığı məhv edən təhlükəli bir xəyaldır. 

Öz inauqurasiya nitqində (1801) T. Cefferson, qeyd edib ki, dini inanc "fərqli formalarda" olsa da, hamısı "insanlara dürüstlük, doğruluq, təmkin, mərhəmət və insana sevgi aşılayır". O, məqsədi "bu dünyada insan xoşbəxtliyi və o biri dünyada daha da böyük xoşbəxtlik olması" olan "Uca Yaradan"ı tanıyaraq hörmət etdiyini bildirdi və "xoşbəxt və firavan olmaq üçün başqa nələrə ehtiyacımız var?”, - deyə soruşdu. Bunun ardınca "insanları bir-birlərinə zərər verməkdən" çəkindirən, "həyatlarını yaxşılaşdırmaq" üçün "güclərini işə salma" yollarına sərbəst seçimlərini təmin edə bilən və "qazandığı çörəyi bir işçinin ağzından almayan" müdrik bir hökumətin varlığı reallaşdı. Bu cür  idarəçilik "yuxarıda göstərilən xoşbəxt nailiyyətlərin dairəsini tamamlamağa" imkan verəcək (amerika-xix.org.ru/library/jefferson-unaugurals).

Bu gün necədir?

Göründüyü kimi, Amerika tarixinin başlanğıcında açıqlanan dövlətin vəzifələrinə yanaşma ölkənin dövlətçiliyini möhkəmləndirmək, maraqlarını qorumaq məqsədi daşıyırdı.

ABŞ-ın bütün prezidentləri bu xəttə sadiq qalıblar. Eyni tendensiya bu gün üçün də xarakterikdir.

Başqa məsələdir ki, uzun müddətdir bir çox analitiklər ABŞ-ın dünyadakı proseslərə təsiri baxımından zəifləyəcəyini proqnozlaşdırır.

Bu baxış (kimin üçün isə qənaət) həm geosiyasi reallıqlar (Çinin güclənməsi, Avropanın ayrı-ayrı ölkələrinin bəzi hallarda Ağ Evin mövqeyini nəzərə almadan müstəqil siyasət aparmaq cəhdi, pandemiya aspektində dünyada baş verən dəyişikliklər və s.), həm də Amerikanın daxili meydanın baş verənlərin vəziyyəti ilə əsaslandırılır.

Ancaq bu gün, çətin ki, kimsə yaxın gələcəkdə ABŞ-ın beynəlxalq nüfuzunu itirəcəyini inandırıcı şəkildə sübut etməyə cəsarət etsin. Dünyadakı son hadisələr, kimsə bununla nə qədər razılaşmasa da, rəsmi Vaşinqtonun dünya gündəmini müəyyənləşdirən geopolitik sahələr üzərində nəzarəti necə gücləndirməyə çalışdığını nümayiş etdirir.

Daxili Amerika platformasına gəldikdə, şübhəsiz ki, bütün siyasi qüvvələr və ümumiyyətlə, vətəndaş cəmiyyəti İstiqlal Bəyannaməsində göstərilən fikirlərə əməl etsələr, burada taleyüklü kataklizmlərdən də qaçmaq olar.

Müstəqillik gününüz mübarək Amerika!