Bu material 2018-ci ildə Sumqayıt hadisələrinin 30-cu ildönümü ilə əlaqədar hazırlanmışdır

Fevralın sonları ənənəvi olaraq ağır dövrdür. Əvvəllər bu, yalnız mövsüm dəyişikliyi idi, amma 30 ildir bu dövrdə həm də faciəvi hadisələr yenidən yaşanır.

30 ildir ki, ermənilər və azərbaycanlılar bir-biri ilə münasibətlərini aydınlaşdırır və Sumqayıtda nə baş verdiyi barədə mübahisə edirlər, bəzi ermənilər hətta dörd il sonra Xocalı soyqırımının Sumqayıt hadisələrinə cavab olduğunu iddia edirdilər.

Həmin hadisələrin 30-cu ildönümündə Azərbaycan tərəfi ilk dəfə olaraq DTK-nin və bəzi Moskva dairələrinin Sumqayıt iğtişaşlarında əli olduğunu bəyan edib.

"Moskvanın əli"nin üzə çıxması və Mərkəzin ünvanına ittihamlar rəsmi Bakının əvvəllər uzaq durduğu yeni elementdir. Amma bu ittiham çoxdan sirr deyil və bir çox yüksək vəzifəli şəxslər bunu etiraf edirdilər.

Məsələn, SSRİ DTK-nin sədr müavini Filipp Bobkov öz memuarlarında açıq-aşkar Mixail Qorbaçovu və Siyasi Büro üzvlərini qan axıdılmasının qarşısını ala bilməməkdə ittiham edib. Bobkovun sözlərinə görə, Qorbaçov ermənilərə meyilli idi, azərbaycanlılar isə özlərini aldadılmış və satılmış hiss edirdilər.

DTK nin sıdri Aleksandr Kryuçkov da öz memuarlarında buna bənzər fikir bildirir, Kremlin münaqişənin dərinliyini dərk etməməsini və onu güc metodları ilə dayandırmaq istəməməsini münaqişənin səbəblərindən biri hesab edirdi.

Bu fonda yenidənqurma siyasətinin uğursuz olduğunu göstərərək, Qorbaçova və onun Siyasi Bürodakı tərəfdarlarına "dərs vermək" məntiqli görünür.

Siyasi Büronun 1988-ci il fevralın sonlarında keçirilmiş iclasının stenoqramı SSRİ-nin ali rəhbərliyində həm Qarabağda, həm də Sumqayıtda nizam-intizam yaradılması məsələsi ilə bağlı fikir ayrılıqları olması faktlarını sübut edir və dolayı yolla güc qurumlarının Qorbaçovun birbaşa Qarabağ separatçılarına toxunmamaq göstərişindən narazılığını təsdiq edir.

Qorbaçov öz mövqeyini ermənilər tərəfdən "sovet əleyhinə şüarların olmaması" və məsələnin güc metodları ilə deyil, "siyasi" metodlarla həll edilməlisini istəyirdi.

Rəsmi Bakının 30 il ərzində Sumqayıt hadisələrinə verdiyi qiymətləri müqayisə etsək, vurğuların nə qədər dəyişdiyini görmək çətin deyil. Belə ki, ilkin olaraq faciənin baş verməsində gənclərin beynəlmiləlçi tərbiyəsini "korlayan" partiya rəhbərliyi və şəhərin komsomol liderləri ittiham olunurdu.

Eyni zamanda, şəhərin ciddi sosial problemlərindən (mənzil çatışmazlığı), cinayət elementlərinin çox olmasından, ağır ekologiyadan danışılırdı, bunlar da iğtişaşların baş verməsinin səbəbləri arasında idi.

Həmin illərdə erməni separatizmi və daşnaqların Qarabağın ələ keçirilməsi üzrə uzunmüddətli planları haqqında danışmaq lazım bilinmirdi.

Həmin dövrdə bu sətirlərin müəllifi "Molodej Azerbaydjana" ("Azərbaycan Gəncliyi") qəzetinin əməkdaşı idi və ona Moskvalı jurnalist Yuri Nedelin Azərbaycan KP MK-nin ideologiya şöbəsinin o vaxtki müdiri Əfrand Daşdəmirovla müsahibəsində iştirak etmək nəsib olmuşdu.

"Sumqayıtda baş verənlər Sovet İttifaqının istənilən orta və kiçik şəhərində ola bilər. Bu, aşağı təbəqələrin aqressiyası, sosial partlayış idi", deyə həmin vaxt Daşdəmirov erməni tərəfin yerli hakimiyyət tərəfindən iğtişaşların təşkili haqqında ittihamlarını cavab verirdi.

Sonradan Qafqazda və Orta Asiyada baş verən hadisələr göstərdi ki, Daşdəmirov haqlı idi. O da məlum oldu ki, SSRİ-də güc müdaxiləsi olmadan münaqişələrin inkişafını dayandırmaq qeyri-mümkündür.

Ötən illər Ermənistan tərəfi azərbaycanlıların Sumqayıt hadisələri ərəfəsində Ermənistanın Qafan şəhərindən qaçdığını etiraf etməkdən hər yolla imtina edir. Təzyiqə məruz qalan yüzlərlə azərbaycanlı bu şəhəri tərk etmişdi. Amma sonradan bu şəhərin rəhbərliyi təsdiq etdi ki, belə bir fakt olub və azərbaycanlılar "şaiyələrin" təzyiqi altında şəhərdən gediblər.

Uzun illər Qafan qaçqınları amilini Sumqayıt hadisələrinin səbəblərindən biri kimi etiraf edən Azərbaycan tərəfi faciəyə görə məsuliyyəti öz üzərindən atmırdı, amma iğtişaşların ilkin səbəbi kimi Qarabağ ermənilərinin hərəkətlərini göstərirdi.

Həmin ağır hadisələrin xronikası təsdiq edir ki, iğtişaşlar tədricən baş verib.

Mərkəzi ittifaq hakimiyyəti fevralın 27-də prinsipiallıq nümayiş etdirsəydi, qətllər və talanlar olmazdı.

Elə həmin Əfrand Daşdəmirov Azərbaycan KP MK-nin o vaxtki birinci katibi Kamran Bağırovun fevralın 27-də hökumət telefonlarını "dağıdaraq", Moskvaya daxili qoşunları mümkün qədər tez Sumqayıta göndərməsi üçün "yalvarırdı". Moskvadan dəstək almayan Bağırov növbəti gün televiziya ilə respublika əhalisinə müraciət etmək məcburiyyətində qaldı, qətl faktlarını etiraf etdi və insanları dözümlü olmağa çağırdı.

Sumqayıtda təşkilat işlərinin uğursuzluğunu həmin dövrdə partiyanın şəhər komitəsinin birinci katibinin şəhərdə olmaması ilə əlaqələndirmək olar. O, şəhərə iğtişaşlar başladıqdan sonra qayıtdı və zamanı əldən vermişdi.

Həmin vaxt hansı profilaktik tədbirlərin görüldüyü barədə bu sətirlərin müəllifinə Azərbaycan DTK-nin o vaxtki şöbə rəislərindən biri danışıb.

"Biz ən çox Kirovabada (Gəncə) görə ehtiyatlanırdıq. Orada erməni əhali çox idi və əməkdaşlarımız milislə birlikdə bütün kriminal elementlərin və potensial xuliqanların mənzillərini bir-bir gəzib, ermənilərə qarşı düşmənçilik addımların yolverilməz olduğu barədə ciddi xəbərdarlıq edirdilər. Amma heç kim Sumqayıtda belə bir şeyin baş verəcəyini təxmin edə bilməzdi", deyə o bildirib.

Bu və ya digər iğtişaşların təşkil olunduguna istinad etmək asandır , bu məsuliyyəti öz üzərindən atmağa imkan verir. Belə ki, Ermənistan tərəfi Quqarkda onlarla azərbaycanlının niyə öldürüldüyünü izah edə bilmir və ya izah etmək istəmir. Niyə Ermənistanın bütün digər rayonlarından azərbaycanlı əhali qovulurdu? Bundan başqa, Ermənistan tərəfi Xocalıya görə məsuliyyəti qətiyyən üzərinə götürmək istəmir. Bütün bu sualların cavabı təxminən belədir: bu, ermənilərin qətlinə cavab reaksiyası idi.

Yəni tərəflərdən biri qunahsiz , digər tərəf isə vəhşidir. İnformasiya müharibəsində, yəqin ki, başqa cür olmur. Bununla belə, elə şeylər var ki, onlara məhəl qoymadan nəinki razılığa gəlmək, heç sivil dünyada başa düşülmək də mümkün deyil.

İlk növbədə, bu, kollektiv təqsir prinsipindən imtinadir (onlar hamısı pis, bizdə isə hamı yaxşıdır, onlardan istənilən birini öldürmək olar, bizimkiləri öldürdükdə isə soyqırım olur).

Bundan başqa, bu və ya digər hadisələrə yalnız xarici amillərlə bəraət qazandırmaq və istənilən məsuliyyəti öz üzərindən atmaq istəyi düzgün deyil. Sənin ərazində baş verən hər şey bizim, ən azından, mənəvi məsuliyyət zonamıza daxildir. Bunu inkar etmək ədalətsizlikdir.

Bunun parlaq nümunəsi Sumqayıt şəhərinin komsomolçu rəhbərinin başına gələnlərdir. 30 il əvvəl yerli mətbuatda və ittifaq mətbuatında buna çox sayda nəşrlər həsr olunmuşdu.

Hətta həmin vaxt meydana çıxmış Rusiyanın "VİD" televerilişi Sumqayıtlı komsomolçunun işinə həsr olunmuş xüsusi buraxılış yayımlamışdı. Dövlət komsomol komitəsinin fəalları və üzvləri Moskva verilişinin müxbiri ilə görüşdə həmin vaxt baş verən prosesləri ətraflı şəkildə təsvir edirlər.

Məsələnin mahiyyəti ondan ibarətdirk i, şəhərin komsomol təşkilatı faktiki olaraq özünü itirməyən və talanların baş verdiyi günlərdə fəal işləyən, insanları xilas edən və hərbiçilərə kömək edən yeganə qurum idi. Amma sonradan şəhərin komsomolçu lideri Eldar Məmmədov vəzifədən azad edildi və talanların qarşısını almamaqda ittiham olundu.

Maraqlıdır ki, şəhərin güc qurumlarının rəhbərlərindən heç kim cəzalandırılmadı. Həm də həmin günlər milisin qorxaqlıq və yararsızlıq nümayiş etdirərək, özünü tamamilə nüfuzdan salmasına baxmayaraq.

(Bütün bunlar haqqında həmin vaxt "Molodej Azerbaydjana" qəzeti yazmışdı. Bu, ilk növbədə Komsomol MK-nin ədalətsiz mövqeyindən məyus olan və böyük təzyiq və israrlara baxmayaraq, bu mövzuda material dərc etməkdən çəkinməyən baş redaktor Nəcəf Nəcəfovun təşəbbüsü idi.

Sonradan komsomol və respublika Kommunist partiyasının rəhbərliyi bu "özbaşınalığı" onun yadına saldı və 1989-cu ilin sonlarında redaktoru vəzifəsindən azad etdi).

Bu mənada "VİD" verilişinin 30 il əvvəlki hadisələrin xarakterini və gedişatını əks etdirən, bu gün artıq unudulmuş və ya təhrif edilmiş çox şeyi yada salan videomaterialı çox maraqlı və qiymətlidir.

Əsas nəticə belədir ki, həm Moskvada, həm də Bakıda və Yerevanda kommunist hakimiyyət tamamilə özünü itirmişdir. Partiya işçiləri əvvəlcə haraya gizlənəcəklərini, sonra isə məsuliyyətdən necə qaçacaqlarını və günahı kimin boynuna atacaglarını bilmirdilər.

Həmin dövrdə hakimiyyət, eləcə də bütünlükdə cəmiyyət Azərbaycanın üstünə necə bir fəlakətin gəldiyini təxmin belə etmirdilər.

Eyni zamanda, nə isə etməyə çalışanlar və elementar insani əxlaq və cəsarət nümayiş etdirənlər hadisələrin təqsirkarı kimi qələmə verilirdi.

Bu mənada Sumqayıt şəhər komsomol komitəsinin birinci katibi Eldar Məmmədovun taleyi nümunə ola bilər. Komsomol MK və Azərbaycan Kommunist Partiyası onu qurban verməyə hazır idi, amma sıravi komsomolçular buna imkan vermədilər.

Belə ki, komsomol MK bürosu Eldara qarşı əsl hücüm təşkil etdi, onu vəzifədən azad etdi, amma şəhər komsomol komitəsinin plenumu bu qərarı təsdiq etmədi, əksinə, öz liderininin müdafiəsinə qalxdı. Qarşıdurma bir neçə ay davam etdi, amma MK komsomolçuları öz rəhbərlərini "satmaga" məcbur edə bilmədi.

Beləcə dövlətə qarşı etibar azalmağa başladı, beləcə hakimiyyət sisteminin, daha sonra isə bütünlükdə ölkənin dağılması başladı.