Dövlət dili haqqında uydurma və həqiqətlər

Avqust ayının 1-i Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günüdür. Bu günlə bağlı dövlət və ona qulluq edən mətbuatda, radio və televiziyalarda çoxlu yazılar, məlumatlar və verilişlər gedir. Bu yazı və verilişlərin hamısında Azərbaycan dilinin ilk dəfə dövlət dili kimi konstitusiyaya daxil edilməsi Heydər Əliyevin adı ilə bağlanır. Əfsanələr uydurulur, yalanlar bir-birini əvəzləyir, tarix açıq açığına saxtalaşdırılır. Məsələn, "Yeni Azərbaycan" qəzeti bu günkü sayında yazır: "ilk növbədə onu qeyd edək ki, Ulu öndər Heydər Əliyev 1969-cu ildə Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi seçildikdən sonra məhz Azərbaycan dili siyasi elitanın dilinə çevrilməyə başladı. Bu Azərbaycan dilinin inkişaf tarixində ən parlaq səhifələrdən biri kimi yadda qalıb. Ən mühüm məqamlardan biri isə budur ki, Ulu öndər 1978-ci ildə tarixi bir uğura imza atdı. Belə ki, həmin ildə qəbul olunan Azərbaycan SSR-in növbəti Konstitusiyasında ilk dəfə olaraq Azərbaycan dili rəsmi dil statusu əldə etdi." Rəsmi "Azərbaycan" qəzeti də 1 avqust sayında buna bənzər bir yazı verib. Radio və televiziyalarda danışılan yalanın isə həddi-hüdudu yoxdur. Heydər Əliyevin 1969-cu ildə hakimiyyətə gəldikdən sonra guya "Azərbaycan dilini siyasi elitanın dilinə çevrilməsi" haqqında iddia tam uydurmadır. 1969-cu ildən sonra Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə bütün partiya və hökumət tədbirləri rus dilində keçirilib. Yalnız 1978-ci ildə Heydər Əliyev yazıçılarla keçirilən görüşdə Azərbaycan dilində danışdı və həmin il başlayan İran İslam İnqilab ilə bağlı Cənubi azərbaycanlıların diqqətini cəlb etmək üçün Moskva bu çıxışın Azərbaycan dilində olmasına rəsmi icazə vermişdi.

Bir qədər tarixə nəzər salaq: əvvəla, türk dili, yəni bu gün bizim istifadə etdiyimiz Azərbaycan dili XX əsrdə ilk dəfə 1918-ci ilin iyun ayının 27-də dövlət dili elan edilib. Əslində, ana dili günü də məhz həmin gün, iyun ayının 27-si olmalıdır. Çünki məhz həmin tarixdən etibarən ana dili rəsmi hökumət fərmanı ilə dövlət dili statusu alıb. Azərbaycan dilinin guya ilk dəfə 1978-ci ildə dövlət dili statusu alması haqqında ictimaiyyətə yalan məlumat verilməsi dilimizin dövlət dili statusunu nə az, nə çox 60 il geri çəkmək deməkdir. Bu tarixi saxtakarlıq olmaqla yanaşı, bir qədər də tarixi nadanlıqdır.

1920-ci ilin aprelində Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra bir birinin ardınca qəbul edilən sovet konstitusiyalarında dövlət dili məsələsinin üzərindən sükutla keçildi. Nərimanov Tiflisə rəhbər vəzifəyə getdikdən sonra türk dili tədricən dövlət idarəlindən yığışdırılmağa başladı. O, Genuyadan qayıdandan sonra Bakıda tamamilə ayrı mənzərənin şahidi oldu və "Bakinskiy Raboçiy" qəzetində "Bəzi yoldaşlara cavab" adlı geniş bir məqalə dərc etdirdi. Nərimanov orada qeyd edirdi ki, "Türk dili Azərbaycanda dövlət dili elan edilib və o bu dilin bütün hüquq və üstünlükərindən istifadə etməlidir. Heç kəs bunu dəyişdirmək gücündə deyildir. Azərbaycan məlum siyasi və iqtisadi mülahizələrə görə, öz ərazisini, təbii sərvətlərini güzəştə gedə bilər, lakin öz ana dilindən imtina edə bilməz və heç kəsə icazə verə bilməz ki, Azərbaycanda bu dilin əhəmiyyətini aşağı salsın. Qoy müxtəlif adlar altında Azərbaycanda türk dilinin əleyhinə çıxanlar bunu yaxşıca bilsinlər". Lakin Nərimanovun ömrü kimi Azərbaycanda türk dilinin ömrü də qısa oldu. Bir-birinin ardınca respublikaya rəhbərlik edən Kirov, Mirzoyan, Polonski, Ruben, Qikalo respublikada türk dilindən əsər-əlamət qoymadılar.

SSRİ-də 1936-cı il Stalin konstitusiyası qəbul edildikdən az sonra, Sovet respublikaları 1937-ci ildə öz Əsas Qanunlarını qəbul etdilər. Bu zaman yalnız iki respublikaya - Gürcüstana və Ermənistana icazə verildi ki, öz ana dillərini dövlət dili kimi konstitusiyalarına salsınlar. Azərbaycan da daxil qalan müttəfiq respublikalara belə bir icazə verilmədi və dil sahəsində bu qeyri-bərabərlik 1956-cı ilə kimi davam etdi. Həmin il Sovet Kommunist Partiyasının XX qurultayında Stalinin şəxsiyyətinə pərəstiş kəskin şəkildə tənqid edildi və qurultaydan sonra milli respublikaların hüquqları bir qədər artırıldı. Məhz, bu imkandan istifadə edərək həmin dövrdə Azərbaycan partiya təşkilatına rəhbərlik edən İmam Mustafayev və Ali Sovetin Rəyasət Heyətinin sədri Mirzə İbrahimov qonşularla arada olan qeyri-bərabərliyi aradan qaldırmağa qərar verdilər.

1956-cı ilin avqust ayının 20-də deputat Bəsti Bağırovanın sədrliyi ilə Azərbaycan Ali Sovetinin 3-cü sessiyası açıldı və məhz həmin sessiyada Mirzə İbrahimovun təşəbbüsü, deputat Rəsul Rzanın təklifi ilə, həm də ilk dəfə olaraq Sov. İKP MK ilə razılaşdırılmadan "Azərbay­can SSR konstitusiyasına (Əsas Qanununa) Azərbaycan SSR-in dövlət dili haqqında maddə əlavə edilməsi barəsində" qanun qəbul edildi. Bu qanun görə Azərbaycan SSR-in Konstitusi­yasının 151-ci maddəsində deyilirdi:" Azərbaycan SSR-nin dövlət dili Azərbaycan dilidir." Elə həmin gün Azərbaycan SSR Konstitusiyasının 128-ci mad­dəsi yeni redaksiyada qəbul edildi. Orada deyilirdi: "Azərbaycan SSR vətən­daşları təhsil hüququna malikdirlər. Bu hüquq ümumi yeddiillik icbari təhsilin, orta təhsilin geniş inkişafının, təhsilin bütün formalarının həm orta, həm də ali təhsilin pulsuz olması, ali məktəblərdə təhsildə fərqlənənlərin dövlət təqaüdü sistemi ilə əhatə olunması, məktəblərdə ana dilində təhsil alınması və s. ilə təmin edilir." Bununla da 1956-cı ilin av­qustunda nəinki Azərbaycan dili dövlət dili statusu aldı, eyni zamanda bu dildə təhsil almağın Konstitusion əsasları möhkəmləndirildi və məktəb­lərdə ana dilində oxumağın hüquqi bazası gücləndirildi. Bu maddələrin hər ikisi 1978-ci il konstitusiyası qəbul edilənə qədər qüvvədə olub. Adamlar buna görə həyatlarını qoydular, vəzifələrini itirdilər. 1958-ci ildə Mirzə İbrahimovu Ali Sovetin Rəyasət Heyətinin sədri vəzifəsindən çıxaranda dil məsələsini əsas gətirib Nikita Xruşşov dedi ki, biz İbrahimovu millətçiliyə görə vəzifədən çıxarırıq, lakin onun işdən azad olunması əmrində bunu yazıb SSRİ-də millətçiliyin olması barədə öz əleyhdarlarımızın əlinə dəlil verə bilmərik. Azərbaycan dilinin məhz, Heydər Əliyev tərəfindən 1978-ci ildə dövlət dili statusu almasını iddia edənlər bəs bu tarixi həqiqəti necə gizlədirlər, ondan necə yan keçirlər, insanların bu boyda zəhmətini necə görməməzliyə vururlar?

İndi gələk 1978-ci il konstitusiyasına. 1977-ci ildə SSRİ konstitusiyası qəbul edildikdən sonra müvafiq qay­dada müttəfiq respublikaların konstitusiyaları da qəbul edilməli idi. SSRİ Konsti­tu­si­yasına müvafiq olaraq 1978-ci ildə müttəfiq respublikalar öz konsti­tu­si­yalarını hazırlayanda, əvvəlcədən əsas qanunlarında dövlət dili haqqında mad­dələr olan üç Cənubi Qafqaz respublikasına həmin maddələri yeni kons­titusiyalarına daxil etməmələri "tövsiyə" edildi. SSRİ-nin yeni konstitusiyası ilə bağlı dərc etdiyi baş məqaləsində "Pravda" qəzeti ölkədəki milli münasibətləri belə şərh edirdi: "Millətlərin bərabərliyi bizdə yalnız hüquqi deyil, faktiki olaraq da gerçəkləşmişdir. Bütün sovet respublikaları indi yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışlar. Fəhlə sinfi, kolxozçu kəndlilər və xalq ziya­lılarının sarsılmaz dostluğu daha da möhkəmlənmişdir. Əsas sosial qruplar ara­sında mühüm fərqlər tədricən aradan qalxır, ölkənin bütün millətləri və xalqları getdikcə bir-birlərinə daha sıx yaxınlaşır. İnsanların yeni tarixi birliyi olan sovet xalqı yaranmışdır. "Pravda"nın baş məqaləsi bir növ "bir millət, bir dil" məsələsində müttəfiq respublikalara xəbərdarlıq idi və elə yeni konstitusiyanın qəbul edildiyi dövrdə Sov.İKP MK Siyasi Bü­ro­sunun "Müttəfiq respublikalarda rus dilinin öyrənilmə sisteminin daha da təkmil­ləşdirilməsi haqqında" hazırladığı xüsusi qərar qəbul etmişdi.

Cənubi Qafqaz respublikaları arasında ilk olaraq Gürcüstan 1978-ci ilin aprel ayının 14-də yeni konstitusiyanın layihəsini respublika Ali Sovetinin sessiyasının müzakirəsinə çıxardı. Həmin gün Gürcüstanın paytaxtı Tibili­sini həyəcanlar bürüdü. On mindən artıq adam yeni kons­titusiyada dil haq­qında maddənin dəyişməz saxlanması, gürcü dilinin dövlət dili kimi elan olunması tələbi ilə Hökumət Evinin qarşısına toplandı. Rəsmi arayışlarda mitinqçilər "kütlə" kimi təqdim olunsalar da, lakin bu "kütlənin" önündə gürcü yazıçıları, gürcü akademikləri, bir sözlə, tanınmış gürcü ziyalıları gedirdı. Moskva etirazçıları dağıtmağa göstəriş verdi. Lakin Şevarnadze onlar akademiklər, professorlar, yazıçılar və şairlərdir-dedi. Nəticədə Brejnev güzəştə getdi. Mitinqçilərin tələbi qarşısında hökumət geri çəkilmək məcburiy­yətində qaldı. Moskva ilə tələm-tələsik danışıqlardan sonra ictimai fikrin təzyiqi altında Gürcüstan SSR Ali Sovetinin sessiyası elə həmin gün gürcü dilinin dövlət dili statusu haqqında respublikanın köhnə konstitusiyasının müvafiq maddəsini dəyişməz olaraq saxladı.

Ümumxalq müzakirəsinə verilən Azərbaycanın yeni konstitusiya layihəsində dövlət dili haqqında maddə yox idi. Lakin Tbilisidəki məlum hadisədən bir həftə sonra 1978-ci ilin aprel ayının 21-də keçirilən Azərbaycan SSR Ali Sovetinin növbədənkənar sessiyasında qəbul edilən yeni konstitusiyada 1956-cı ildə Əsas Qanuna əlavə edilmiş maddə kiçik dəyişikliklərə saxlanıldı. Konstitusiyanın 73-cü maddəsində yazılırdı: "Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir. Azərbaycan SSR Azərbaycan dilinin dövlət və ictimai orqanlarda, mədəniyyət, maarif və digər orqanlarda işlədil­məsini təmin edir və onun hərtərəfli inkişafına dövlət tərəfindən qayğı göstərir." Gürcüstan və Azərbaycandan bir neçə gün sonra Ermənistan da analoji addımı atdı. Bununla da, əvvəlki konstitusiyada olduğu kimi yalnız 3 Sovet respublikası öz ana dilini 1978-ci il konstitusiyasında təsbit edə bildi. Qalan Sovet respublikalarına Əsas Qanunlarında ana dillərini dövlət dili kimi təsbit etmək icazəsi verilmədi.

Azərbaycan dilinin konstitusiya zəminində dövlət dili olmasının qısa tarixcəsi bundan ibarətdir. İndi bu həqiqətləri inkar edib dövlət dili ilə bağlı əsası olmayan fikirlər uydurmaq, bu işi görən adamların xidmətlərin inkar etmək və onların dil siyasəti ilə bağlı etdiklərinin üzərindən xətt çəkmək, hər şeyi Heydər Əliyevin adı ilə bağlamağa həvəs göstərmək yanlış siyasətdir, tarixi saxtalaşdırmaq cəhdidir. Sənədlərdə və yaddaşlarda əks olunan yaxın tariximizin belə kobudcasına saxtalaşdırılması yolverilməzdir.