EYNULLA `IÇƏRI`DƏN DAHA BIR YAZI GÖNDƏRDI

İlham Əliyevin mətbuat azadlığına həsr etdiyi çıxışını radiodan dinləmişdim. Daha doğrusu, radio Yaparteid rəhbərinin yalnız Vətəndən üz döndərmiş "istisnalara, Dağlıq Qarabağda müsahibələr götürmüş şəxsə aid parçalar" yayımlamışdı. Rəhbərin çıxışının tam mətnini oxumaq imkanından məhrum idim. Lakin təkidli tələblərimdən sonra onun çıxışının mətni mənə təqdim edildi. Mətn "Din və cəmiyyət" qəzetində dərc olunmuşdu. Din və cəmiyyət haqda məlumatım olsa da, lakin bu adda qəzetin mövcudluğu barədə ilk dəfə eşidirdim. Görünür, "Din və cəmiyyət" adlı gündəlik qəzet də rəhbərin qürurla elan etdiyi "30 gündəlik qəzetlər" silsiləsindəndir...
Ilham Əliyevin 22 iyul çıxışı tarixi hadisədir. Bəlkə də bu çıxışı şərh etmək, təhlil etmək lazımsız və gərəksiz səylərdi. Bu çıxışı əcnəbi dillərə tərcümə edib beynəlxalq təşkilatlarda yaymaq lazımdır. Əyani vəsaitdir. Ey cənablar, Azərbaycan iqtidarının söz azadlığı, mətbuatın müstəqilliyi haqda təsəvvürləri 22 iyul çıxışından ibarətdir. Hökumətlə jurnalistlərin, bloggerlərin həbsini və azadlığa çıxmasını müzakirə etməmişdən öncə bu çıxışı oxuyun, təhlil edin, görün bu təfəkkür sahibləri ilə azad mətbuatın taleyini müzakirə etməyə dəyərmi?
İlham Əliyevin 22 iyul çıxışını oxuyandan sonra Barak Obamanın bütün dünyada mətbuatın azadlığına həsr etdiyi 3 may tarixli çıxışını təkrar oxudum. Görün, dünyanın ən qüdrətli dövlətinin rəhbəri mətbuatın müstəqilliyinə necə böyük dəyər verir: "Hökumətsiz mətbuat və ya mətbuatsız hökumət qarşısında dayansam, əlbəttə ki, hökumətsiz mətbuatı seçərəm". Obamadan öncə bu etiraf ABŞ-ın dördüncü prezidenti Tomas Ceffersonun dilindən səslənmişdi. Cefferson bu şüarı bəyan edəndə Amerika heç də fövqəldövlət mövqeyinə sahib deyildi, əksinə, kolonistlərin mübarizə meydanına çevrilmiş, istiqlaliyyəti uğrunda çarpışıb, müqəddəs müharibə aparırdı. Cefferson, ondan əvvəlki və sonrakı prezidentlər kimi, "effektiv dövlətin" təşəkkülü naminə, "xarici təhlükələr" demoqogiyası ilə pərdələnib azad mətbuatı və müstəqil fikri boğmadı. Çünki Amerikanın hər bir prezidenti demokratiyaya, yəni xalqın dayanaqlı və azad hakimiyyətinin qorunmasına xidmət edəcəyinə and içən dövlət başçısı Ceffersondan bir əsr sonra və Obamadan bir əsr öncə prezident olmuş Harri Trumenin söylədiyi həqiqətlə bölüşürdü: "Hər bir "effektiv dövlətdən` tiraniya doğulur. Tiraniya isə mətbuatı boğmalıdır, çünki onun ali məqsədi hakimiyyətlə mülkiyyəti bir mərkəzdə birləşdirməkdir`.
Əliyev və Obama... Onlar demək olar ki, həmyaşıddır. Lakin birinə hakimiyyət atasından miras qalıbsa, digərini xalq seçib.
Birisi seçki təbliğatları və saxtakarlıqları üçün büdcə vəsaitlərini xərcləyirsə, o birisi seçkilərdən öncə qapı-qapı gəzib, seçicilərini inandırıb, onlardan pul yığıb, çətinliklə də olsa seçki kampaniyasını uğurla başa çatdırıb.
Birisi hakimiyyəti qorumaq üçün internetə basqınlar edir, gəncləri zindana atır, o birisi azad fikrin sərhədlərini genişləndirmək üçün öz ölkələrinin tarixində ilk dəfə seçki təşviqatında daha çox internet təbliğatına üstünlük verir.
Birisi xalqının təbii sərvətlərini talan edib, kiçik və orta sahibkarlığı məhv edib, hakimiyyətlə mülkiyyəti birləşdirir, o birisi ölkəsini iqtisadi tənəzzüldən xilas edib, xalqının strateji ehtiyatını qorumaq məqsədi ilə alternativ enerji mənbələrini yaratmaq üzərində çalışır, inqilabi islahatlar keçirərək ölkəsinin tarixində ilk dəfə hər bir vətəndaşa tibbi sığortadan istifadə hüququnu bəxş edir...
Ilham Əliyev və Barak Obama ötən əsrin 80-ci illərində antoqonist dəyərlərin daşıyıcıları olmuş iki fövqəldövlətin iki məşhur ali ocaqlarında təhsil alıblar. Brejnevin durğunluq sosializmi illərində Moskvada təhsil alan Politbüro üzvünün oğlu Əliyev təhsil aldığı ocaqda komsomol guşəsinə liderlik edirdisə, tələbəliyi Reyqan epoxasına təsadüf etmiş Obama təhsil aldığı universitetdə divar qəzetini buraxırdı. Kasıb mühacirin oğlu öz qəzetində nüvə müharibəsi əleyhinə kampaniya aparırdı.
Bu iki siyasətçi (hərçənd, Ilham Əliyev siyasətçidən daha çox hakimiyyəti zəbt etmiş komprador burjuya bənzəyir) bir-birlərini anlamır, onlar müxtəlif dillərdə danışır, onlar müxtəlif düşüncə tərzinə malikdir. Brejnevin siyasi məktəbinin yetirməsi və bu məktəbə genetik olaraq bağlı şəxs "hökumətsiz mətbuat" dəyərini qəbul edə bilməz, o, tam varlığı ilə belə mətbuata müqavimət göstərəcək. Bu iki siyasətçinin təfəkkürü arasında fərq paytaxtların parıltısı və səfalət içində inləyən periferiya qədərdi, möhtəşəm Vaşinqtona açılan pəncərələr və yuyulmamış, tozlu, palçıqlı ərazilər qədərdir, mənəvi yüksəliş və adi məişət arzuları qədərdir...
Ilham Əliyev mətbuatın və yaradıcılığın yalnız sosrealizm janrını həzm edə bilər. Brejnevin mətbuat sosrealizmi isə rəhbərin onun özünün qavradığı tərzdə tərif olunmasını nəzərdə tutan bir janrdır. Brejnev epoxasının dəyərləri və sosrealizm janrı, tənzimlənən mətbuat institutu, xüsusi müxbir və jurnalist nomenklaturasının təşəkkülü dövlətimizi və onun başında duran yarıoliqarx, yarıkommunist məmur simbiozunu pis mənada qayğılandıran siyasi məqsədlərə çevrilib. Bu məqsədləri şərtləndirən Əliyev-Mehdiyev tandeminin (bu tandemin artıq duumvirat da adlandırmaq olar) əldə etdiyi iki mühüm siyasi uğurdur: birincisi, hakimiyyətlə mülkiyyətin bir mərkəzdə unifikasiyası prosesi uğurla başa çatdırılıb. Ikincisi, hakimiyyətlə azadlıqların sərhədləri pozulub, yəni hakimiyyətin total ekspansiyası nəticəsində bütün ictimai azadlıqlar işğal olunub. Yeganə fəth olunmayan ada - 30-50 nəfərin fövqəladə entuziazmı, təşəbbüskarlığı və barışmazlığı sayəsində qorunan söz azadlığına bənzər, cəmi bir neçə KIV-i özündə birləşdirən kiçik lojadır. Əslində Ilham Əliyevi Brejnevin satellitlərinin (Çauşevski, Qusak, Jivkov) statusundan fərqləndirən bu kiçik lojanın mövcudluğudur. Hərçənd, Əliyev-Mehdiyev duumviratı bu kiçik ərazinin işğalı və məhvi üçün olmazın səylər göstərib: Qənimətin həbsi, "Turan"da vergi yoxlamaları, "Azadlıq"a fasiləsiz basqılar və sair hücumlar məhz bu çirkin məqsədə xidmət edib. Hakimiyyət son müqavimət ocaqlarını - söz azadlığının daşıyıcılarını ona görə məhv etmək istəmir ki, onlar ictimai, ya da siyasi təhlükə törədir. Bir-iki azad nəşrin fəaliyyəti çox pis nümunədir, liberalizm epidemiyasının mənbəyidir. Mənbə açıq qaldıqca təhlükə heç zaman sovuşmur. Azadlıq o qədər təhlükəlidir ki, onu vətəndaşa etibar etmək olmaz. Heç bir halda! Ilham Əliyevin 22 iyul çıxışından məlum oldu ki, hakimiyyət bütün üsullarla meydanda qalmış 30-50 (bəlkə bu rəqəm şişirdilib) azad jurnalisti müxtəlif üsullarla sıradan çıxaracaq. Hər halda cəhdlərinə davam edəcək.
Bəs onun uğurlarının səbəbi nədədir? Niyə o bizimlə (biz dedikdə, mən bütövlükdə mətbuatı nəzərdə tuturam) istədiyini edir? Niyə öz qaydalarını belə asanlıqla tətbiq edir? 22 iyuldan bəri bu suallar ətrafında baş sındırıram. Məncə, Əliyev hakimiyyəti bizim zəifliklərimizi hesablayan siyasət yürüdür. Getdiyimiz yol çox dar və sıxıntılıdır, bu yol xəyanət qəbul etmir. Oxucu heç vaxt xəyanəti bağışlamır. Medallı-ordenli (Brejnev dövrünə xas), poqonlu mətbuatı XXI əsrin oxucusu qəbul etməyəcək, çünki alternativ qeyri-ənənəvi mətbuat vasitələri beyinlərdə inşa edilən Dəmir Pərdəni (Brejnev dövründən fərqli olaraq, müasir totalitar düşüncə sahibləri artıq sərhədləri bağlamaq, özlərinə qapanmaq siyasətindən imtina edib, beyinlərdə virtual Dəmir Pərdələr inşa edirlər) asanlıqla aşır, oxucunu yeni informasiya burulğanına çəkir. Sadəcə problem on-line jurnalistikanın ciddi və sistemli mətbuat vasitəsinə çevrilməsi perspektivindədir. Bu gün dünyada, xüsusilə Qərbdə bu transformasiyanın perspektivinə şübhə ilə yanaşırlar. Ancaq hər halda üçüncü dünya ölkələrində, postsovet demokratura rejimlərində on-line jurnalistikası dissident-samizdat ədəbiyyatının yerini tuta bilər. Və bu həm də dissident ədəbiyyatdan daha təsirli və geniş çaplı ideoloji silahdır - bu informasiya və təbliğatı mənbədən istənilən sayda oxucu və net istifadəçisi yararlana bilər. Hələlik hökumət tam azad on-line nəşrlərinin və sosial şəbəkələrin fəaliyyətini soyuqqanlıqla izləyir. Hökumətin "tolerantlığının" səbəbini asanlıqla izah etmək olar: on-line nəşrlərinin populyarlığı və əhatə dairəsi 10 min istifadəçidən artıq olmaz. Ictimai fikrə ciddi təsir müşahidə edilmirsə, iqtidar virtual məkanın şıltaqlıqlarına dözümlə yanaşacaq. Azərbaycanda internetlə ciddi mübarizə mərhələsi nəşrlərin istifadəçilərinin sayının 30-40 min civarına çatmasından sonra başlanacaq. "Day.az" saytının - hətta hökumətə loyallığı ilə fərqlənən bu nəşrin məhdudiyyətsiz və senzurasız forumunun fəaliyyətinə rejim soyuqqanlıq nümayiş etdirə bilmədi. Sayt de-fakto qapadıldı. Hakimiyyət hətta özünə yaxın nəşrin ictimai fikrə göstərdiyi təsirdən təlaş keçirib, virtual məkanda prosesi nəzarət altında saxlaya bilməyəcəyini yəqin edib (Harri Kasparov demişkən, internet yeganə məkandır ki, hökumət ora polis göndərməkdə acizdir), sadəcə bu nəşri daha etibarlı (oyuncaq) əllərə vermək qərarına gəldi.
Azərbaycanda internetlə ciddi mübarizə sonrakı siyasi mərhələyə təsadüf edəcək. Hələlik, Əliyevlərin siyasi texnoloqları Çində, Rusiyada, Belarusda, Iranda dissidentlərin ən böyük və effektiv təbliğat vasitəsinə çevrilmiş ümumdünya hörümçəyi ilə mübarizə texnologiyalarını mənimsəyir. Amma bu dövlətlər sırasında internetlə ən fəal mübarizəyə girişmiş Çin kommunistləri belə uğursuzluğa düçar olub, sadəcə "Google" şirkətini öz ölkəsindən çıxarmaq qərarını verdi. "Google" Çinin qarşısında duruş gətirərək, müxalifətçi fəallarının məktublarını, yazışmasını kommunistlərə açıqlamaqdan imtina etdi. Yaparteid rejimi başçısına ünvanladığım müraciətdə YAP-ın "Google" qarşısında duruş gətirə bilməyəcəyini təsadüfən yazmamışam. "Google"a heç Çin kimi nəhəng təzyiq göstərə bilmədi, hələ görün necə böyük sosial şəbəkələr peyda olmaqda və öz nüfuzlarını məkanda sirayət etmək niyyətindədir.
Yeni dissident və müxalifətçi nəslinin diktaturaya qarşı mübarizəsində Internetin necə də böyük zirvələr fəth edə biləcəyi vaxtilə yarımazad ölkə sayılan Moldovada tam sınaqdan çıxdı. Bir istedadlı jurnalist Natalya Morar və onun internetdəki böyük şəbəkəsi bütün Kişinyovu ayağa qaldırıb, inqilabi şərait təşkil edib, narazı xalq kütlələrinə istiqamət göstərərək kommunist hakimiyyətini devirməyə müvəffəq oldu. Eləcə də Iranda məxməri inqilab dalğasına yol açan virtual məkan olmadımı?
Son zamanlar Rusiyada durğunluq dövrünün qayıdışı, yeni "perestroyka"nın baş verməsi zəruriliyi ətrafında ziyalı elitasında, intellektuallar mühitində ciddi müzakirələr vüsət alıb. Müzakirələrə putinist hakimiyyətlə əməkdaşlıqdan imtina etmiş, kriminal düşüncəli despotik hakimiyyətin ciddi tənqidçiləri, yazıçılar - Pelevin, Bıkov, Rassadin, Fazil Isgəndər və bir çox başqaları qoşularaq vəziyyətdən çıxış yolları axtarırlar. Mixail Qorbaçov isə narazı ziyalılar və intellektuallardan ibarət yeni dissident hərəkatının - Forumunun yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış edib. Hamı bir ağızdan müqavimət ədəbiyyatından, hökumətlə bütün əlaqələrdən imtina edilməsindən, kağız üzərində deyil, real vətəndaş hərəkatının formalaşmasından bəhs edir. Məsələn, hələ ötən il Putin yazıçıları görüşə dəvət etsə də, Zaxar Pelevin və Dmitri Bıkov bu görüşdən imtina etdilər. Putinlə görüşə qatılan başqa yazıçıların hamısı isə hakimiyyətin ağrılı mövzularından ("Xodorkovskinin işi"ndən tutmuş sərbəst toplaşmaq azadlığının bərpasına qədər) danışdı. Sonra Şevçuk fenomeni Rusiyanı əməlli-başlı silkələdi.
22 iyuldan sonra bizim jurnalistlərə görkəmli rus aktyoru Mixail Yefremovun nümunəsini göstərmək olar. Bir çox ziyalı dövlətin payladığı mənzilləri ələ keçirsə də, Yefremov bu paydan imtina edib. Səbəbini də asanlıqla izah edib: "Sabah çağırıb deyəcəklər ki, siyasi məhbusların, Xodorkovskinin əleyhinə bəyanat imzala. Bunlardan ev alsam, göstərişdən necə imtina edə bilərəm?". Çox dəqiq məntiqdir. Misallar üçün uzağa getməyək. Həmişə boynuma sarılıb, üzümdən öpən bir baş redaktor yaxasından "Tərəqqi" medalı asandan sonra (əvvəllər bu sinədə Rəsul Quliyevin təsviri görünərdi) dərhal əleyhimə məqalə dərc etdirdi. M.Yefremovun sözünə qüvvət - medaldan və evdən sonra həmin baş redaktor hökumətin sifarişindən imtina edə bilərdimi? Rusiyada intellektualların müzakirəsinə qoşulmuş teatrşünas Boris Lyubimov da gözəl əlavə edir: "Ey özünü jurnalist, ziyalı adlandıran kəslər, əgər hakimiyyət sənə qızmış dəmirlə ilişmirsə, işgəncə vermirsə, niyə hakimiyyətin bağrına basılırsan?".
Maraqlıdır, niyə? Ancaq Rusiyada acı həqiqəti titanlar dilə gətirirsə, bizim ölkədə "Azadlıq"ın köşə yazarlarından, Zamin Hacıdan, bir neçə gənc yazıçıdan başqa hakimiyyətin ağuşuna atılan ziyalıların iyrənc mövqeyinə münasibət bildirən yoxdur. Ümumiyyətlə, bu ziyalı mövzusuna son qoymaq lazımdır. Artıq aşağıdakı həqiqətlə barışmaq zamanı çatıb: çar Rusiyasının süqutu ilə Azərbaycan zadəganlar kəsimini, bəy və xan elitasını itirdisə, Sovetlər imperiyasının dağılmasından sonra biz ziyalı təbəqədən məhrum olunduq. Ziyalılar itib, yalnız ziyalılığı daşıyan şəxslər qalıb. Az bir sayda.
Gəlin, biz jurnalistlərimizə sualla müraciət edək - 22 iyulda aldığınız mükafatlardan başqa şey demirəm, ancaq Elmar Hüseynovun kəfəninin iyi, karxanada saxlanan Adnan Hacızadənin türməsinin qoxusu, Aqil Xəlilin qəlbindən axmış qanın tamı hiss olunmurmu? Niyə Rusiyada məşhur ictimai xadimlər bu sualları səsləndirir, ancaq bizdə bir neçə nəfərdən savayı bu ədaləti dilə gətirən olmadı?
Nəhayət, özünüsenzura haqqında ciddi-ciddi düşünməyin vaxtı çatmayıbmı? Oxucunun düz gözünün içinə baxıb talana görə yalnız Ziya Məmmədovla Kəmaləddin Heydərovu nə qədər ittiham etmək olar? Bəs Ramiz Mehdiyevlə Ilham Əliyev nəyin müqabilində mətbuat səhifələrindən yoxa çıxıblar? Rusiyada ictimai müzakirələrə qoşulmuş rejissor Dmitri Qubin etiraf edir: "Məni daha çox qorxudan jurnalistlərin rəsmi təbliğat maşınında könüllü iştirakı deyil, jurnalistlərin könüllü özünüsenzuraya qapanmasıdır. Bu jurnalistlər hesab edir ki, başqa cür çalışmaq mümkün deyil. Bu dəhşətdir və bədbəxtçilikdir".
Diqqət yetirin, hələ "perestroyka"dan çox-çox əvvəl sovet jurnalistikasının əfsanəsi sayılan Boris Aqronovski jurnalistləri təkidlə inandırmağa çalışırdı: "Heç bir halda özünüsenzura yolunu seçməyin. Mətnlərinizi doğrayan zaman vicdanınızı da doğrayıb əldən verəcəksiniz. Hakimiyyət mətnləri doğramaq istəyindədirsə, qoy özü bunu etsin, zorakılıqla".
Bu gün Azərbaycanda, xüsusilə Ilham Əliyevin 22 iyul bəyannaməsindən sonra hər kəs özü üçün mümkün olan güzəştlərin dəqiq sərhədlərini cızmalıdır. Bu sərhədlər haradan keçəcək? Bax bu sual ətrafında ciddi müzakirələrə başlamalıyıq. Həm də rejimlə mübarizə aparanlar Rusiyada genişlənən müqavimət hərəkatının təcrübəsini, yeni təşəbbüslərin faydasını mənimsəməlidir. Bizdə vəziyyət daha acınacaqlıdır. Azərbaycandan fərqli olaraq, Rusiyada heç olmasa xaric üçün nümayiş etdirilən liberal düşüncəli Medvedev "vitrini" amili var, müxalifətin bəzi liderləri elektron KIV-ə buraxılır, "Exo Moskvı" kimi tənqidi jurnalistika ənənələrinə sadiq radiostansiya, sanballı çap mediası və nəhayət, görkəmli ziyalıların bir çoxu hakimiyyətə qarşı dirəniş göstərir - tanınmış aktyorlar, rejissorlar, alimlər, vəkillər və hüquq müdafiəçiləri etirazçılara dəstək verir. Belə bir şəraitdə Rusiyanın ictimai fikri həyəcan təbili çalaraq, Brejnev dövrünün reinkarnasiyası təhlükəsi, sovetlərə qarşı mübarizə taktikasının aktuallığı, əski dissident hərəkatının bərpası ətrafında ciddi müzakirələr aparır. Bizdə vəziyyət, təkrar edirəm, daha acınacaqlı olduğundan, hakimiyyət asanlıqla Putin modelinin Şərq üslubunun tətbiqinə, demək olar, tam nail olub. Heç bir müqavimət hiss etməyən hakimiyyət hər bir işğalçı qüvvənin psixologiyasına uyğun şəkildə son mübarizə ocaqlarını da söndürməyə müvəffəq olacaq. Xalq üzərində təntənəli qələbə əldə etmiş Əliyevlər ailəsini Putin modeli də qane etməyəcək. Mütləq hakimiyyət hərisliyi insanları mütləq şəkildə pozur. Putin modelindən "özbək modelinə" qədər məsafə isə bir addımdan ibarətdir.
22 iyuldan sonra artıq Ilham Əliyevin son addım atacağına hazırlaşdığını əminliklə söyləmək olar. 30-50 nəfərdən ibarət etirazçı qrupu da böyük təhlükə gözləyir. Bütün ağızları yummağa çalışacaqlar. Bu şəraitdə vətəndaş cəmiyyətini, narazı müxalifətçiləri, hətta hakimiyyətdəkilərdən bütün narazı təbəqələri hərəkətə gətirmək lazımdır, onları bir çox mülki təşəbbüslərə qoşmaq lazımdır. Rusiyada mübarizə təcrübəsinə nəzər salaq. Bu yaxınlarda qonşu avtoritar ölkəni lərzəyə gətirən üç vətəndaş müqaviməti aksiyası nəinki ölkə içində, Avropada, bütövlükdə dünyada böyük əks-sədaya səbəb oldu. Birinci aksiya - minlərlə insan hökumət maşınlarını ayıran xüsusi siqnallara etiraz əlaməti olaraq paytaxtda postmodern üsullarla izdihamlı aksiyalar keçirdi. "Göy vedrələr" aksiyası rusiyalıları ayağa qaldırıb - hamı harınlamış hökumət üzvlərinin xüsusi "miqalka"lardan və mayaklardan istifadə etməsinə, vətəndaşlar arasında ayrı-seçkilik qoymasına etiraz edir. Və tədricən mayaklar əleyhinə şüarlar antihökumət çağırışları ilə əvəz edildi. Bu aksiyalar hökuməti elə qorxutdu ki, tez bir zamanda, bir-iki günə parlament bu cür qeyri-ənənəvi marşları da qadağan etdi. Lakin aksiyalar davam edir və artıq bu fəallar müxalifətin narazılar marşına qoşulub.
Ikinci aksiya - Ximki şəhərində (Moskva vilayəti) Putin hökuməti yeni Moskva-Peterburq şossesini meşə massivindən çəkmək cəhdindədir və bu məqsədlə unikal meşələrdən birini məhv edir. Şəhərin bir neçə fədakar mülki fəalının başladığı etiraz aksiyası bütün dünyanın diqqətindədir. Hətta "Qreen Pease"in fəalları da bu aksiyada iştirak edir. Lakin Putin hökuməti inadkarlığından əl çəkməyib, meşəni qırmaqla davam edib, vətəndaş cəmiyyətinin fəallarının müqavimətini qırmaq istəsə də, 300-dək antifaşist (yeri gəlmişkən, Rusiyada antifaşizm hərəkatı geniş vüsət alır) Ximki şəhər administrasiyasına hücum edib. Qarşıdurma böyüyür.
Üçüncü aksiya - Peterburqun mərkəzində, şəhərin unikal arxitektura harmoniyasını pozan "Qazprom"un zırıltılı ofisinin inşasına qarşı etiraz hərəkatıdır. Görün bu hərəkat necə genişlənibsə, Rusiyanın ən tanınmış ictimai, elm, mədəniyyət xadimləri bu vətəndaş hərəkatına qoşulub etirazlar edir və hətta prezident Medvedev bu təşəbbüslərlə həmrəyliyini nümayiş etdirir.
Bəzi siyasi hərəkatçılar bu cür aksiyalarla ciddi siyasi dəyişikliklərin əldə olunmayacağına, ümumiyyətlə, vətəndaş hərəkatının bu sistem çərçivəsində ciddi uğurlarına skeptik münasibət bəsləsələr də, bu cür müqavimət modelinin müəllifləri əks fikirdədirlər. Skeptiklərin rəyinə qarşı çox məntiqli arqument gətirilir - bəyəm 1968-ci ildə Çexoslovakiyanın işğalına etiraz etmiş 7 sovet ziyalısı Qırmızı Meydana "Brejnev, çıx get!" şüarları ilə çıxmışdılar? Məgər, dissident hərəkatının əsası antikommunist fəaliyyəti və Politbüronun bir üsyanla devrilməsi platforması əsasında yaranmışdı?
Yaşlı nəsil və "60-cılar" təsdiq edə bilər ki, əslində Sovetlər Birliyində dissident hərəkatının sıralarına qoşulmaq üçün Daniel və Sinyavskinin həbsinə etiraz petisiyasına imza atmaq və yaxud akademik Saxarovun müdafiəsinə bir çıxış etmək belə kifayət idi. Yuxarıdakı fikrə qayıdaraq, vətəndaş müqavimətinin formalaşmasının və bununla da ictimai həyatın canlanmasının avtoritar hakimiyyətlərlə mübarizədə çox böyük faydalar verə biləcəyi qənaətindəyəm. Beləliklə, hətta Brejnevin durğunluq illərindən fərqli olaraq avtoritarizmə qarşı mübarizə aparan kəsim daha əlverişli şəraitdədir və ağıllı mübarizə modeli ortaya qoyulandan sonra ciddi ictimai uğurlar qazanıb, vətəndaş hərəkatı fəallarını ciddi siyasi hərəkata cəlb edərək, mütləqiyyətçi hakimiyyətə ciddi zərbələr endirmək olar.
Brejnevin durğunluq illərindən fərqli olaraq, avtoritarizmə qarşı mübarizə aparan kəsim indi daha əlverişli şəraitdədir və ağıllı mübarizə modeli ortaya qoyulandan sonra ciddi ictimai uğurlara nail olub, vətəndaş hərəkatı fəallarını ciddi siyasi hərəkata cəlb edərək, mütləqiyyətçi hakimiyyətə ciddi zərbələr endirmək olar. Brejnev dövründən fərqli olaraq biz hansı üstünlüklərə sahib olmuşuq?
1. Internet. Artıq dissident ədəbiyyatına, samizdata heç bir lüzum yoxdur. Təbliğat üçün geniş imkan və məkan var.
2. Leqal hüquq-müdafiə fəaliyyəti. Son illər ərzində 90-cı illərdə formalaşmış və Avropa qurumlarında tanınan hüquq müdafiəçilərinin bir çoxu hakimiyyətə satılıb, hakim zümrənin maraqlarına xidmət göstərir. Bu böyük xəyanət yeni hüquq müdafiəçilərinin formalaşması və meydana çıxmasını zəruri edib. Bu, bir nömrəli problem və demokratik kəsimin qarşısında duran bir nömrəli vəzifədir. Ailənin cəmiyyətə qarşı total ekspansiyasını gündəlik, sistemli şəkildə dünyaya çatdıra biləcək insanlara ciddi ehtiyac duyulur. Bunsuz bütün mübarizələr çətin olacaq. Dünya birliyi, mütərəqqi ictimaiyyət Azərbaycan cəmiyyətində nələrin baş verməsini aydın təsəvvür etməlidir. Məncə, Bakıdan çox ziddiyyətli, qarışıq informasiyalar gedir (satılmış hüquq-müdafiəçiləri sayəsində). Mən bunu əcnəbilərlə görüşdə hiss edirəm.
3. Vətəndaş cəmiyyətinin fəallığının təmin edilməsi. KIV-lər, QHT-lər, ümumilikdə müxalifət vətəndaşların gündəlik iztirablarına, sıxıntılarına səbəbkar olan dövlət qurumlarına, oliqarxik kartellərə qarşı effektiv və eyni zamanda kreativ kampaniyalar aparmaqla, ictimai həyatın ayrı-ayrı seqmentlərində mini-hərəkatlar yaratmaqla, etirazçı sosial şəbəkələr formalaşdırmaqla sonda çoxçeşidli, çoxsahəli dinc, etirazçı, bütöv bir hərəkatın təşəkkülünə yardımçı ola bilər.
4. Həmkarlar Ittifaqı. Azərbaycanda siyasi mübarizənin subyektləri heç vaxt həmkarlar ittifaqlarının cəmiyyətin haqları uğrunda mübarizədə müstəsna rolunu ya lazımınca dərk etməyiblər, ya da yetərincə dəyərləndirməyiblər. Lev Davidoviç Trotski nə deyirdi? Həmkarlar ittifaqı - partiyanın yeni üzvlərinin gətirilməsi üçün möhkəm qayışlardır. Bizim müqavimət hərəkatı əvvəlcə bu qayışları yaratmalıdır və ilk növbədə neft sənayesində. Neft sənayeçilərinin bir günlük tətili mitinqlərdən (söhbət onların rolunu azaltmaqdan getmir) daha təsirli olmazmı? Iqtisadiyyatı yalnız neft hasilatından ibarət ölkələrdə neft sənayesində güclü etirazçı həmkarlar təşkilatının formalaşması siyasi uğurun əsasını təşkil etməlidir. Bunu Venesuelada Uqo Çaves gözəl başa düşdü və bu amildən hakimiyyətə qarşı mübarizədə başlıca təsir cihazı şəklində istifadə etdi.
Müxalifət liderləri bu çoxşaxəli mübarizəni təşkil etmək üçün qarşılıqlı ittihamlardan, mənasız düşərgədaxili rəqabətdən yaxa qurtarıb, siyasi mübarizənin ehtiyac duyduğu amilləri təmin edib, koordinasiyanı təşkil etməlidir.
Nəhayət, real fəaliyyətə başlamaq zamanı çatıb. Inqilabi şəraitlər yetişmir, siyasi qüvvələr tərəfindən yetişdirilir. Xalqı ittiham etmək əvəzinə, xalqı maarifləndirib, təşkilatlandırıb, inqilaba inandırıb, nəhayət, inqilabi vəziyyəti yaratmaq lazımdır. Hakimiyyətə qarşı nifrət və narazılıqlar artır, hər yerdən, təkrar edirəm, hər yerdən, hətta məmurların kabinetlərindən narazı səslər eşidilməkdədir.
Nəzərə alınmalıdır ki, hakimiyyəti vahid ideologiya deyil, korporativ maliyyə maraqları birləşdirir. Klassik plutakratiyadır. Korrupsiyalaşmış münasibətlər sisteminə əsaslanan maliyyə-oliqarxik korporasiyadır. Ailəni birləşdirən qohumluq və doğmalıq tellərinə rəğmən, bu korporasiyanı heç bir ideoloji platforma birləşdirmir. Brejnev dövrünün Sov.IKP-DTK sindikatının son siyasi çürümə və mənəvi deqradasiyalı stadiyasını xatırladır. Bu sistem çərçivəsində də xüsusi narazılar - 2-ci katiblərdi. Bir dəfə Qorbaçov etiraf etmişdi ki, "perestroyka" 2-ci katiblərin inqilabı idi. Həmişə 2-ci katiblərin narazılığını şərtləndirən başlıca səbəb plutakratiya tərəfindən meritokratiya prinsipinin (insanların istedadına və qabiliyyətlərinə görə irəli çəkilməsi) rədd edilməsidir. Əliyevlərin 2-ci katibləri də bir qayda olaraq rejimdən narazı olublar.
Brejnevin epoxasından fərqli olaraq, bizim daha bir üstünlüyümüz var - əzilmiş, haqqı tapdanmış, oliqarxik planların qurbanı olmuş sahibkarlar sinfi müqavimət hərəkatının ən böyük müttəfiqi, mübarizənin öncüllərindən olacaq. Həbsxanalarda mən çoxlu sayda sahibkarla, haqqı tapdanmış bankirlərlə tanış olmuşam. Onların hamısı "sonrakı peşmançılıq" sindromu içindədir, zamanında etirazçı qüvvələrə dəstək vermədiklərinə görə özlərini çox qınayırlar, hakimiyyətin Ilhamına bağladıqları yalançı ümidlərin puça çıxdığını artıq qorxmadan, çəkinmədən etiraf edirlər. Bu yaxınlarda məhkəməyə yollanarkən həbsxana maşınında təsadüfü qonşumun keçmiş gömrük işçisi olduğunu bilib, təəccübümü gizlətməyəndə, maraqlı etirafla qarşılaşdım: "Qardaş, hamı bezib bu yırtıcıların əlindən. Ancaq kimin arxasınca gedək?".
"Kimin arxasınca gedək?" sualı mübarizəni əngəlləyən ən böyük maneələrdəndir. Bu sualın səslənməsi o demək deyil ki, bu ölkədə sanballı liderlər, lider olacaq adamlar yoxdur. Problem başqadır. Brejnev dövründə Polşada və ya Çexoslovakiyada "qardaş Qomulkadan və ya Qusakdan bezmişik, kimin arxasınca gedək?" tipli suallardan cəmiyyət sığortalanmışdı. Bu, Brejnev dövrünün üstünlüyüdür. Heç "perestroyka" dövründə də "Kimin arxasınca gedək?" sualı insanları çaşdırmırdı. Azadlıq meydanında bir təşkilatın - Xalq Cəbhəsinin barrikadaları qurulmuşdu və hamı, bütün etirazçı qüvvələr bu barrikadaların ətrafında özünə yer tapırdı. Kimin sədr, kimin müavin olması insanları düşündürmürdü, hamını bir meydanda toparlayan şəxsiyyət yox, ideya idi. Məsələn, AXC Idarə Heyətinin üzvü Etibar Məmmədov müəyyən dövrdə - 1991-ci ilə qədər sədr Elçibəydən az populyar deyildi, proseslərə də az təsir etmirdi. Demokratik tipli təşkilatlarda kimin sədr, kimin isə sıravi üzv olması az əhəmiyyətlidir, çünki demokratik və azad rəqabət şəraitində güclü və xarizmatik lider hətta sıravi üzv statusunda elə böyük nüfuz qazanacaq ki, sədrdən də, müavindən də proseslərə daha çox təsiretmə imkanlarına sahib olacaq. Onsuz da bütün qərarlar səsvermə nəticəsində qəbul edilir, demokratik təşkilatlarda isə səsvermənin saxtalaşdırılması təsəvvüredilməzdir. Deməli, bizim müxalifətin ən böyük bəlası partiyaların personifikasiyası prinsipi üzərində qurulmasıdır. Birliklər şəxsiyyətlər deyil, ideya əsasında qurulsaydı, sədrin şəxsiyyəti onuncu dərəcəli məsələ olardı və bütün müxalifət təşkilatları bir platforma üzərində bir təşkilatda birləşərdi. Uzun və çətin mübarizə yolu keçən müxalifət uğur istəyirsə, bunu nəzərə almaya bilməz!
Müxalifət bu təhlükəni dərk edirmi? Artıq yappilər maoçuların totalitar təcrübəsindən yararlanır - bütün Bakı (hakimiyyətin taleyi paytaxtda həll olunur) müşahidə kameraları ilə izlənir, hamı total nəzarət altında saxlanılır, hətta potensial etirazçı qüvvələrin maliyyə gəlirləri belə tam nəzarətdədir...
Tilsimi qırmaq lazımdır. Bunun üçün müxalifət özünəinamı qaytarmalı, xalqı inandırmalı, müasir informasiya texnologiyaları vasitəsilə təbliğatı gücləndirməklə, təşkilatlanmaqla ciddi siyasi uğurlara imza ata bilər. Ötən mübarizə mərhələlərindən fərqli olaraq yeni mübarizə şəraitində Qərbə və demokratik dünya birliyinə həddən ziyadə ümidlər bağlanmamalıdır. Bakı küçələrində Amerikanın dəniz desantçılarının peyda olmasına və ya ABŞ-ın dəstəyi ilə hakimiyyətə gəlmiş, sonra isə demokratiya maraqlarına xəyanət etmiş Panama prezidenti Noryeqa kimi Əliyevin ABŞ həbsxanasında ömürlük həbsdə yatacağına da boş xəyallar bağlamaq tamamilə gərəksizdir. Mübarizənin kulminasiya mərhələsində dünya birliyi etirazçı qüvvələrlə olacaq. Bu, şəksizdir. Lakin inqilabi vəziyyəti Vaşinqton yox, Azadlıq qüvvələri yaratmalı, "Vaşinqton Post" qəzeti deyil, "Azadlıq" kimi yerli qəzetlər təbliğ etməlidir.
ABŞ-Azərbaycan qarşıdurmasının kölgəsinə sığınmaq olmaz. Məncə, bu, yanlış taktika olardı. Çünki bir müddətdən sonra bu münasibətlər sabitləşdikdə yanlış təsəvvür altında olan sosial qüvvənin bir hissəsi yenə də mübarizənin mənasız və nəticəsiz olacağından xəyal qırıqlığı yaşayacaq. Məsələn, sovet dissidenti, məşhur hüquq-müdafiəçisi Sergey Kovalyov yazırdı ki, 70-ci illərdə Brejnev hakimiyyətinə qarşı mübarizə aparan insanlar ABŞ-a və ya Qərbə heç bir ümid bağlamırdı, oradan siyasi və mənəvi dəstəyə belə ümid etmirdilər. Sovet dissidentləri xalqı və cəmiyyəti vəhşi sifətli sosializmdən xilas etmək üçün mümkün yollar arayan zaman yeni sosial idarəetmə formaları haqqında düşünərkən, nəhayət, yeni velosipedin icad olunmasında heç bir məna görməyib, artıq bazar iqtisadiyyatı və demokratiya kimi mükəmməl idarəetmə modelinin verdiyi bəhrəyə - azad insanların xoşbəxt Avropa Kommunasının nümunəsinə müraciət edib, təlimatlarla yaşayan sovet qullarının bədbəxt Avrasiya Kommunizminin çökməsindən başqa yol qalmadığı qənaətinə gəldilər.
Ancaq onlar bizim bəzi etirazçılardan fərqli olaraq, prezident Lindon Consunun "çalağan mövqeyinə" boş ümidlər bağlamadı və yaxud prezident Karterin xoş niyyətli barışıq siyasətindən incimədilər. Dövlətlərarası qarşıdurmaların və ya yaxınlaşmaların bizə heç bir aidiyyəti olmamalıdır, çünki apardığımız mübarizə bizim mübarizədir. Hədəfləri də onlar deyil, biz müəyyən etməliyik. Mənəvi dəstək verəcəklərsə, biz özümüzü daha güclü hiss edəcəyik. Verməyəcəklərsə, biz yenə də yorulmadan, usanmadan, qorxmadan Əliyevlərin bədbəxt orta əsrlik despotiyasının, vəhşi sifətli yarıkriminal, yarıkapitalist quruluşunun dağılacağı perspektivinə inandırmalıyıq.
Bizim nəsil inqilabı görəcək. Siyasi təfəkkürdən məhrum komprador-kriminal hakimiyyətin işğal etdiyi Azərbaycan mütləq azad olunacaq. Sadəcə, 1918-ci ildən və 1992-ci ildən fərqli olaraq yeni inqilab özü ilə yalnız qısa illüziya gətirməməli, Azərbaycanı xoşbəxt və azad insanların cəmiyyətinə çevirməlidir. Artıq indidən bu haqda düşünmək lazımdır...
Mən həbsxanada da inqilabdan danışıram, burada da insanları inandırmağa çalışıram. Bəziləri düşüncələrə dalır, bəziləri isə gözlənilmədən "Sən inqilabın qalib gələcəyinə çoxmu inanırsan?" sualı ilə məni çətinə salmaq istəsələr də, çox sevdiyim məşhur sovet bardı Yuli Kimin hələ 70-ci illərdə bəstələdiyi "Sərxoş Brejnevin nəğmələri" şeirini (mahnısını) ucadan oxumağa başlayıram. Məgər sovet hakimiyyətinin iflası bardların yaradıcılığından başlamadımı? Bizim nəsil də, Ramiz Mehdiyevlərin mənsub olduğu "Brejnev" nəsli də mütləq inqilabı görəcək!!!