Şeyxlik, şahlıq zamanı,
Yaradanın fərmanı,
Bir şah gəldi cahana
Neçə dərdin dərmanı.
(Azərbaycan bayatısı)
Son vaxtlar türk seriallarında Səfərvi-türk dövlətinin qurucusu Şah İsmayıl Xətai (Şah Xətai) və oğlu Şah Təhmasib əsassız aşağılanmlara məruz qalırlar.
Əlbəttə, istənilən dövrü araşdırmaq olar, həmin dövrə aid səhvləri tapmaq olar. Amma, deyəsən türk bədii seriallarını yaradanlar serialların həmin dövrə aid hissələrində Şah Xətaini aşağılmaq istəklərini artıq “özlərini təsdiq” düsturuna çevirmək cəhdlərinə döndərirlər.
Bu məsələ ilə bağlı AzərbaycanTürkiyə Evi (ATEV) bu il aprelin 5-6-sı Bakıda “Şah Xətai-Sultan Səlim simpoziumu” düzənlədi. Həmin tədbirə həm Azərbaycan, həm də Türkiyə tərəfdən nüfuz və söz sahibi olan xeyli elm adamları qatıldılar.
Əslinə qalarsa, həmin tədbirin düzənlənməsinə səbəb son zamanlar Şah Xətai şəxsiyyətinə artan hücumlar idi.
Həmin tədbirdə adı çəkilən məsələyə kifayət qədər əsaslı, düşünülmüş mövqe sərgiləndi. Həmin zaman kəsiyində baş verən hadisələrin səbəbləri açıqlandı.
Bizim düşüncəmizə görə, Şah Xətai şəxsiyyətinə aşağılayıcı münasibət sadəcə gerçəkləri bilməməkdən doğur. Daha bir belə yanaşma Səfəvi-türk dövlətinin Osmanlı-türk dövləti önündə duruş gətriməsindən qaynaqlana blər. Bütün Qərb dünyasını lərzəyə salan Osmanlı-türk imperiyası bütün cidd cəhdlərinə baxmayaraq Səfəvi-türk imperiyası üzərində heç zaman əsaslı üstünlük qazana bilmədi.
Şah Təhmasib Osmanlı və Səfəvi arasındakı döyüşlərində hər iki tərəfdən əsgərlərin hünərinə belə dəyər verdi: “Osmanlı əsgəri kimi cəsarətli, Səfəvi əsgəri kimi sədaqətli əsgər yoxdur”. Fikrimizcə, bu dəyər bu günə də aydınlıq salır.
Başqa bir cəhətdən, istər Şah Xətaini aşağılayanlar, istər Sultan Səlimi tərif edənlər bu iki şəxsin gerçəkdə layiq olquqlarından heç nəyi azaldıb, heç nəyi də artıra bilməyəcəklər. Əgər bir çoxları bu yolla Şah Xətaini gözdən salacaqlarını düşünürlərsə səhv edirlər. Əksinə, bununla Sultan Səlimi ucaldacaqlarını düşünürlərsə yenə də səhv edirlər. Olanlar tarixdə olduğu kimi qalıb. Bu günün
adamlarının tarixə baxışı və mövqeyi şəxsin mövqeyindən o yana heç nə deyil.
Amma bu adamları başa düşmək istəyirik. Başqa bir niyyətimiz yoxdur. Əgər bu günün türk serialları Şah Xətaini bacarıqsız kimi təqdim etmək istəyirsə, o zaman qüdrətli və azman Sultan Səlim niyə ona qalib gələ bilmədi? Bu yanaşma tərzilə, görün Sultan Səlim nə qədər “bacarıq”sız olub ki, “bacarıq”sız Şah Xətaiyə qalib gələ bilməyib. Deməli, buradan çıxan nəticə budur ki, hər iki türk böyüyü bacarıqsız adamlar olub. Bəs o zaman bu bacarıqsız adamlar tarixə necə imza atıblar? Düşünün, bacarıqsız adam tarixə imza ata bilərmi? Axı, tarixdə belə olmayıb ki, bacarıqsızlar onu yarada və imza ata. Əgər belə deyilsə, hər ikisi bacarıqlı adamlar olubsa, bu şəxsiyyətləri o zaman aşağılamağın adı nədir. Bax, bunu anlamaq istəyirik.
İndi, bu seriallarda Şah Xətaini aşağılamaq xətti nədən qaynaqlanır? Bunun bir neçə cavabı var. Həmişə bir çoxlarının kənarda axtardığı “düşmən izi, Türkiyə Azərbaycan qardaşlığına zərbə vurmaq istəyənlər izi” var. Bir də öz içmizdə olan düşmənlər var. Amma, Allah xətrinə, bu düşmənləri hansısa şəxslər şəklində anlamayın. İnsanın daxilindəki cahilliyindən, nadanlığından, özündən bixəbərliyindən böyük düşməni ola bilməz. Fikrimizcə, belə insanlar “bilmir ki. bilmir” qisminə aid olan insanlardır.
Burada ən böyük “düşmən” Türkiyə təəssübünü türk bilriyindən önə qoymaqdır. Osmanlı təəssübünü önə qoymaqdır. Əgər belə düşünsək ki, “niyə Şah Xətai Sultan Səlimə qarşıə savaşdı?” o zaman həm də düşünməliyik ki, “niyə Sultan Səlim Şah Xətainin imperiyasına hücum etdi?” Əgər tərəflər olaraq hər kəs özünü haqlı biləcəksə, o zaman tarixi əhəmiyyət aşkara çıxmayacaq.
Belə düşüncə olacaqsa, onda bu sual ortaya qoyulacaq ki, “Sultan Səlim niyə Səfəvi-türk imperiyasının ərazilərinə təcavüz edib? Bu savaşı Sultan Səlim açıb, bu qoşunu o gətirib. Çaldırandan paytaxt Təbrizə yaxın məsafədə, Səfəvi-türk imperiyasının sərhədlərinin lap içərilərində döyüş gedib. Məgər, Şah Xətai imperiyasını qorumamalı isi? Həmin torpaqları Sultan Səlimə hədiyyə etməli idi?
Qazi Osman, Sultan Mehmet Fatih Osmanlı türkləri və günümzümn Türkiyəsi üçün kimdirlərsə, Şah Xətai də Səfəvi imperiyası türklərinə, günümzün Azərbaycan türklərinə odur. Bizlər bu şəxsin qurduğu, məhz bizlər üçün qurduğu imperiyanın əraziləində yaşayırıq. Buna görə heç kəsə və heç kimə boyun borcumuz yoxdur. Olmayacaq da. Nə də elə düşünməsinlər ki, Şah Xətaiyə hansısa aşağılamalar, həqarətlər cavabsız qala bilər. Bu gün “Şahi Əzəm”in, “mürşidi kamil”in müdafiəsi boynumuzun borcu qədər müqəddəs işdir. Xahiş edirik ki, bunu heç kəs unutmasın. Nə Azərbaycan daxilindəki, nə Azərbaycan xaricindəki antixətaiçilər bunu unutmasınlar.
Amma bizləri nə Osmanlıya, nə Osmanlı böyüklərinə nifrət, həqarət, aşğılamaq üstündə böyütmədilər. Əkisnə, “Türkiyə ümid yerimiz, qan qardaşımız, can dostumuz” deyə bizlərə aşılandı. Düşüncəmə görə, bu gün Azərbaycanda Türkiyə sevgisi Türkiyədəki Azərbaycan sevgisindən qat-qat çoxdur. Səbəbi? Səbəbi budur ki, bizləri ürfanın “bütün varlıqlara eşq” fəlsəfəsi üstə böyütdülər.
Tarixdə bu və ya digər əsaslar üstə bir-birinə qarşı vuruşan imperiyalar olub. Amma heç birinin digərinə bu qədər uzun sürən kin-küdurətu qalmayıb. Elə düşündürən məsələlərdə biri də bu kin-küdurətin bu qədər uzanması, günümüzə qədər gəlməsi və sanki bu gün olmuş kimi qalmasıdır.
Kinin olduğu yerə eşq gəlməz, övkə baldan şirin olar. Hər halda atalar bu sözləri əsassız deməyib. Bir biləcəkləri var. Bir də qəzəb olan yerdə ədəb olmaz ki! Bu gün Şah Xətaiyə münasibətdə belə bir ədəsizlik yaşanır. Bu ədəbsizliyi aradan qaldırmaq zamanıdır. Azərbaycanda istənilən qədər Şah Xətai sevənlər var. Bu gün Azərbaycan adına varlığımız təməlində ona bağlıdır. Biz şahımızdan, tarixdə qürur yerimiz olan zatdan, qazandığı qələbələrindən imtina etmək düşüncəsində deyilik. Buna çalışanlar bunu bizdən gözləməsinlər.
Çaldıran döyüşünün səbəbi isə ancaq iki fatehin bir-birinə savaş açmasının, bir-birinə meydan oxumasının nəticəsidir.
Zaman fatehlərin zamanı, zaman fatehliyin zamanı idi. İstər Şah Xətai, istər Sultan Səlim hər ikisi fateh idi. Hə ikisi fatehliyin düsturlarına söykənirdi. Bunu da söyləməyi zəruri bilirik ki, fatehlər üçün bütün ideoloji vasitələr və o cümlədən, din özü də fatehliyin düsturuna kökləndirilir. Fatehliyin özündən başqa dini olmur, fatehliyin dini fatehliyin özüdür. Bu hadisələrə dəyər vermək üçün bu gündən o günə yox, elə o gündən o günə baxmaq lazımdır. Həmin dövrün dəyər, tələb və şərtləri baxımından yanaşmaq lazımdır.
Bu səbəb üzündən 1514-cü ildə Çaldıranda baş verən savaşa eyni millətin iki nəhəng imperiyasının bir-birinə qarşı gəlməsi, türklərin bir-birinə qılınc çalması kimi təfsir edilə bilməz. Bu iki fatehin bir-birilə üz-üzə gəlməsi idi. Necə ki, Roma imperiyası, Bismark, Napoleon fatehlik döyüşləri edib, eləcə də bu iki fateh də bu düsturdan kənarda qalmayıb. Fatehliyin düsturu dünən də belə idi, əgər sabah fatehlik olacaqsa, yenə də eyni distur işə düşəcək. Bu səbəb üzündən hər iki fateh öz dövrünün nəhəngləri idilər, hər ikisinə hörmət və ehtiram ifadə edirik.
Sultan Səlimin də, Şah Xətainin də söykəndikləri əsaslar eyni idi. Osmanlı-türk imperiyası ürfan məktəbinin əxilik, Səfəvi-türk imperiyası isə səfəviyyə (qızılbaşlıq) siniflərinə aid idilər.
Çaldırandakı döyüşlə Sultan Səlim Şah Xətaiyə yeganə söz sahibinin özü olduğunu təsdiq etdirmək istəyirdi. Əsas qayə bu idi. Şah Xətai də bu iddiaya cavab qoymaqla Sultan Səlimə öz kimliyini göstərirdi. Odur ki, Çaldıran döyüşü iki fatehin bir-birinə “bu mənəm! Bu da mən!” özünütəsdiqi idi.
Çaldıran döyüşündə qalib olmadı. Yəni, Osmanlı-türk imperiyası Səfəvi-türk imperiyasını siyasi səhnədən silə bilmədi. Amma həmin ildən iki imperiya araslında başlanan lokal savşalar 1555-ci il Amasiya sülhü imzalanana kimi davam etdi. Bir sözlə, anlatmaq istədiyimiz budur ki, fatehlər üçün millət, fatehlər üçün məzhəb və s. problem olmur.
Bəziləri bu günkü Türkiyəni “əjdahalar” əlindən alaraq dövlətə çevirən misilsiz tarixi sima Mustafa Kamal Atatürkü Azərbaycanı satmaqda ittiham etmək istəyir.
Bunu yazanlara yerlərində sakit oturmalarını, bilmədikləri tarixi hadisələrə burunlarını soxmamağı tövsiyyə edirik. Hətta qurban verilmişiksə belə, öz qardaşımıaza qurban getmişik, bunun kimlərəsə dəxli yoxdur. Belə ürək bulandıran müqayisələr üstə Şah Xətai sevgisi sərgiləməsinlər. Belə şəxslərin məqsədi Şah Xətaini müdafiə etmək yox, elə Atatürkü aşağılamaqdır. Buna isə izn vermərik.
Bütün türk böyüklərinə bir daha hörmət və ehtiram ifadə edirik.
Əgər bundan sonra da Şah Xətai şəxsiyyətinə hücumlar, aşağılamalar davam edəcəksə, bunun adı ancaq və ancaq qəsd ola bilər. Bunu başqa cür təfsir etmək sadəcə mümkün deyil. Bunu hansısa ideoloji xətt, siyasi yön kimi də dəyərləndirmək mümkündür.
Görünür, Çaldıran savaşının 2014-cü ildə tamam olan 500 illiyinə kimlərsə “sürprizlər” hazırlayır. Kimlərsə, bu “tarixi yubiley”dən Şah Xətai şəxsiyyətinə hücumlar üçün istifadə etmək istəyir, indidən buna “əsas”lar düəzldir.
Amma, daha bir tarixi bu şəxslərin yadına salmaq istəyirik. 2015-ci ildə ermənlərin gözəlim Türkiyəyə ünvanladığı “erməni soyqrımı” iddiasının 90 ili tamam olur. Baxın, düşmən də belə iddiaya hazırlaşır. Bunu fikri yayındırmaq üçün demirik. Qarşıda baş verəcəkləri Türkiyə türklərinə xatırlatmaq üçün deyirik ki, sonra bizlərə “demədi demə”sinlər.
Bəlkə, hamımız bir yerdə bu yalan, iftira və böhtan olan, amma dünyanın gerçək sandığı iddiaya qarşı birgə əzm qoysaq daha yaxşı olar.
Hə, Türkiyənin məzhəb sevdalıları, buna nə deyirsiniz? Davammı, ya tamammı?
Tofiq Türkel
Söz istəyirəm
-
Bu gün 2014-cü ilin fevralında başlayan rusiya təcavüzünün Ukraynaya qarşı genişmiqyaslı müharibəyə çevrilməsindən 1000 gün ötür. Min gün davam edən ağrı, itki, göz yaşı...
-
Dörd il əvvəl 7 minə yaxın insanın həlak olduğu İkinci Qarabağ müharibəsi başa çatdı. Daha sonra ermənilər Azərbaycanın "antiterror əməliyyatları" adlandırdığı döyüşlər nəticəsində Qarabağı tərk etdilər.
-
Ukraynada Rusiya təcavüzünün səbəb olduğu vəhşi, qanlı müharibə davam edir, bu müharibə hər gün insan həyatına son qoyur, evləri, infrastrukturu dağıdır, ekologiyaya və ətraf təbii mühitdə saysız-hesabsız itkilərə səbəb olur. Ukrayna bu dünyada hər kəsdən çox sülhə can atır, çünki bu Rusiya-Ukrayna müharibəsinin vəhşiliyini hər gün hiss edən bizik. Biz yaşamaq hüququ, azadlıq və ədalət uğrunda mübarizənin önündəyik. Ukrayna Avropanın və dünyanın sabit gələcəyi üçün etibarlı əsasa çevriləcək ədalətli sülh axtarır və buna yeganə alternativ yol Ukrayna Prezidenti Volodımır Zelenskinin Sülh Formulasıdır (Ukrayna Sülh Formulası).
-
Sıra nömrəsindən asılı olmayaraq, ümumdünya COP tədbiri yalnız iqlim dəyişikliyinə deyil, həm də humanizmə xidmət edən bir aksiyadır. COP keçirən ölkədə siyasi məhbus ola bilməz, COP keçirən ölkə insan haqlarına hörmət etməlidir.
Rəy yaz